ဥတုရာသီ ပြောင်းလဲမှုဒဏ်ကို မြန်မာနိုင်ငံမှာ ခံစားနေရပြီဆိုတာကို ထင်ထင်ရှားရှားပြလာတဲ့ဖြစ်ရပ်တခုကတော့ ၂၀၁၉ မိုးရာသီအတွင်း မွန်ပြည်နယ်၊ ပေါင်မြို့နယ်ထဲ လူပေါင်း ၆၀ ကျော် သေဆုံးခဲ့ရတဲ့ သြဂုတ်လ ရေကြီးရေလျှံမှုနဲ့အတူ မြေပြိုခဲ့တာပဲ ဖြစ်ပါတယ်။ အဲဒီ သဘာဝ အန္တရာယ်က မွန်ပြည်နယ်ထဲကဒေသခံတွေအတွက် မရှိမဖြစ်လိုအပ်တဲ့ သောင်းနဲ့ချီတဲ့ရေတွင်းတွေကိုပါ ပျက်စီးစေခဲ့တာပါ။ မြေအောက်ရေကို အားထားနေရတဲ့ ဒီဒေသခံတွေအတွက် ဘာတွေလုပ်သင့်တယ်ဆိုတာကို မြန်မာနိုင်ငံ ရေအရင်းအမြစ် ကော်မတီ NWRC ရဲ့ မြေအောက်ရေဆိုင်ရာ အကြံပေး ဦးမြင့်သိန်းက ပြောပြပေးမှာပါ။
ဦးမြင့်သိန်း။ ။ “မွန်ပြည်နယ်မှာ ရေကြီးရေလျှံဖြစ်လာတော့ ဌာနဆိုင်ရာအဖွဲ့အစည်းတွေက သွားပြီး ကယ်ဆယ်ရေးတွေလုပ်တယ်။ ကောင်းတယ်။ ဒါပေမယ့်လို့ ဒါတွေက ဘာကြောင့်ဖြစ်ရတယ်၊ ဘယ်လိုဖြစ်နိုင်တယ်ဆိုတာကို ကြိုပြင်ပြီးတော့ စီစဉ်ထားမှု နည်းနေသေး တယ်ပေါ့ဗျာ။ နောက်တခါ ဒီနေရာတွေမှာ ဥပမာ-ကျနော်ကရေသမားဆိုတော့ ရေတွင်းတူးရင် ဘယ်နားတူးတူး ရေရတာပဲကွာ- ဗမာ လူမျိုးထုံးစံက- အိမ်နောက်ဖေးတူးတူး၊ အိမ်ရှေ့တူးတူး၊ ဘယ်နားတူးတူး- မဟုတ်ဘူးခင်ဗျ။ ရေတွင်းတူးတာ အိမ်နောက်ဖေးမှာ အိမ်သာ ရှိတယ်။ အိမ်သာနဲ့ ပေ ၅၀ အတွင်းမှာ မတူးရဘူး။ အဲလိုမျိုးတွေလိုပဲ၊ ဒီလို မြေပြိုတဲ့နေရာတွေမှာ တောင်ခြေမှာ ရေတွင်းတူးတယ်။ တောင်ပေါ်ကနေ ရေတွေကျမယ်။ သစ်ပင်တွေခုတ်သွားတယ်။ အဲဒီတော့ မိုးရွာရင်ရေကြီးပြီးတော့ ရေတွင်းဘောင်တွေမှာ မြေသားတွေ ပို့သွားမယ်။ မြေကြီးထဲကို ရေတွေဝင်မယ်။ အဲဒီလိုပဲ ကျနော့ရဲ့တွင်းသမားတွေနဲ့ ကျနော် အဆက်အသွယ်ရတယ်။ မွန်ပြည်နယ်မှာ ရေကြီး ရေလျှံဖြစ်လိုက်တော့ မွန်ပြည်နယ်တခုတည်းမှာ စက်ရေတွင်း၊ အဝီစိတွင်းပေါင်း - လက်တူးတွင်း… ၃ သောင်းကျော်လောက် ပျက်စီးသွား တယ်။ အဲဒီမှာက အိမ်တိုင်းအိမ်တိုင်းမှာ ရေတွင်းရှိတယ်။ တချို့ တတ်နိုင်တဲ့အိမ်က စက်တွင်းတူးတယ်။ တချို့အိမ်တွေက လက်တူးတွင်း ရှိတယ်။ အဲဒီအရပ်ဒေသက သံလွင်ရေက အရင်တုန်းကကောင်းတယ်။ သူက seasonal ရာသီကို လိုက်ပြီးတော့ fresh ဖြစ်တယ်။ raining season မိုးရာသီမှာဆိုရင် ရေကြီး flood ဖြစ်တော့ ဒီကောင်ကို မသုံးနိုင်တော့ဘူး။ သောင်ထွန်းတဲ့နေရာတွေမှာ လက်တူးတွင်းတူးပြီး ပြန်သုံးရတယ်။”
အခုလို ရေတွင်းပေါင်း သောင်းနဲ့ချီပျက်စီးကုန်ပေမယ့် တနိုင်တပိုင် ပြန်ပြင်မယ်ဆိုရင် ပြန်သုံးလို့ ရပါတယ်။
ဦးမြင့်သိန်း။ ။ “ပြည်သူအနေနဲ့ တနိုင်တပိုင်လုပ်လို့ ရနိုင်တာကတော့ ကိုယ်ထူကိုယ်ထနဲ့ ကိုယ့်အိမ်ကတွင်း ကိုယ့်ဟာကိုယ် တွင်းဆယ်ရ တာပေါ့ဗျာ။ အဲဒီရေတွေကို ခပ်ထုတ်ပစ်၊ မိုးကုန်ပြီဆိုရင် ခပ်ထုတ်ပစ်လိုက်။ တွင်းထဲက အနယ်အနှစ်တွေကို ကုန်အောင်လုပ်။ ရေတွင်း တတွင်းတူးလို့ တူးပြီးခါစ ရေထွက်လာရင် ရေလိုက်လာအောင် လုပ်သလို အဲဒီ အခြေလေးတွေကို ရှင်းသလို ရှင်း။ ပြီးတော့မှ ရေကြည် တက်လာရင် အဲဒါကို စောင့်ရမယ်။ တရက်တန်သည်၊ ၂ ရက်တန်သည်၊ တခါတလေ တပတ်လောက်စောင့်ရမယ်။ အဲဒီတော့မှ အဲဒီရေကို ဘာလုပ်ကြည့်ရမလဲ- သောက်လို့ကောင်းမကောင်းကို ဗမာ့နည်း ဗမာ့ဟန်နဲ့ဆိုရင် ရေနွေးကျိုကြည့်လိုက်၊ အဲဒီထဲကို လက်ဖက်ခြောက် ထည့်ကြည့်လိုက်။ လက်ဖက်ခြောက်ထည့်လို့ မည်းသွားတယ်ဆိုရင် ဒါ သောက်သုံးရန် သိပ်မသင့်တော်သေးဘူး။ မမည်းဘူးဆိုရင် သောက်လို့ ကောင်းတယ်။ ထမင်းချက်ကြည့်လိုက်၊ ထမင်းချက်လို့ ဆန်တွေက မဝါဘူး၊ ဝါညစ်ညစ်မဖြစ်ဘူး၊ နီကျန်ကျန်မဖြစ်ဘူး- ဟာ၊ ဒါဆိုရင် သောက်လို့ရပြီ။ ငါတို့တွင်းရေ အရင်အတိုင်း ပြန်ဖြစ်သွားပြီ။ အဲလိုမျိုးပေါ့ဗျာ။ တနိုင်တပိုင် လုပ်လို့ရပါတယ်။ ရပ်ရွာအလိုက် ဒီဟာကို အခုဆိုလို့ရှိရင်တော့ ဗမာပြည်မှာလည်း အစိုးရမဟုတ်တဲ့အဖွဲ့အစည်းပေါ့၊ NGO တွေအများကြီးပါ။ အဲလိုမျိုးတွေ လုပ်နိုင်ရင်ရတယ်။ နောက် တခါ ခုနပြောတဲ့ရပ်ကွက်လူကြီးတွေနဲ့ ဒီဟာကို တန်ဖိုးထားပြီးတော့ လှုပ်ရှားတဲ့လူငယ်အဖွဲ့အစည်းတွေရှိတယ်ဆိုရင် ပိုပြီးတော့ မြန်မြန်ဆန်ဆန် သွက်သွက်လက်လက် ဒီလို ရှိရမှာပေါ့။”
မြေအောက်ရေကို တူးဖေါ်သုံးစွဲတာနဲ့ ပတ်သက်ပြီး ပြည်သူတွေကြား အသိပညာ ဖြန့်ဖြူးပေးဖို့လည်း လိုအပ်ပါတယ်။
ဦးမြင့်သိန်း။ ။ “အဓိက-က ကျနော့်အမြင်ပြောရရင် ဒီမြေအောက်ရေနဲ့ပတ်သက်လို့ ပညာပေးလုပ်ရမယ်။ နားလည်တဲ့လူတွေက ကျောင်း တွေမှာ ဒါလေးတွေကို ပြောပြရမယ်၊ ဟောပြောပွဲတွေ လုပ်ရမယ်။ ရပ်ကွက်တွေမှာလည်း မြေအောက်ရေ ရေတွင်းသုံးတဲ့လူတွေကို ခင်ဗျားတို့ ရေတွင်းရေကို ဘယ်လိုစစ်၊ အခုနက ကျနော်ပြောတဲ့နည်းလေးတွေနဲ့ ပိုက်ဆံကုန်စရာမလိုဘူး။ ဘယ်လိုစစ်လိုက်ရင် ဒီရေဟာ ကောင်းမကောင်း သိတယ်။ အဲဒီရေကို အိမ်သာနားကို မတူးနဲ့၊ ဒီတွင်းကခပ်တဲ့ရေတွေကို အဝေးကိုစီးသွားအောင် ဘိလပ်မြေ ရေတံလျောက် မြောင်းလေးနဲ့လုပ်၊ အဲဒီအနီးအနားမှာ သစ်ပင်ဝါးပင်တွေစိုက်လို့ ဓာတ်မြေသြဇာပုံးတွေ၊ ပုလင်းတွေမထားနဲ့။ မတော်တဆတိုက်မိပြီး လဲသွား တယ်၊ toxic ဖြစ်တဲ့ပုလင်းတွေက ရေအိုင်ထဲကျသွားမယ်။ လူကမသိဘူး၊ မှားပြီးသုံးမိမယ်။ အဲလိုမျိုးမဖြစ်အောင်လို့ အဲလိုမျိုးပညာပေး လေးတွေ လုပ်သင့်တယ်လို့ မြင်တာပေါ့ဗျာ။ လုပ်လာရင် ပိုကောင်းတာပေါ့။”
ရေကြီးရေလျှံတာဟာ သစ်တောပြုန်းတီးမှုနဲ့လည်း ဆက်နွယ်နေတာပါ။
ဦးမြင့်သိန်း။ ။ “ရေကြီးရေလျှံတာက တောင်စောင်းတွေမှာ သပွတ်အူလိုပေါ့ဗျာ-လည်နေတာပေါ့။ သစ်ပင်တွေခုတ်လို့ တောင်ကတုံးဖြစ် သွားတော့ မြေသားတွေက ခုခံအားကျသွားတော့ မြေတွေက ပါလာတယ်။ ပါလာတာမှာ ရွှံ့ဆန်တဲ့မြေရယ်၊ သဲဆန်တဲ့မြေရှိတယ်။ နုန်း ဆန်တဲ့မြေရှိတယ်။ နုန်းဆန်တဲ့မြေတွေ၊ ရွှံ့နဲ့တွဲစပ်မှု ညံ့တဲ့မြေတွေက အတုံးလိုက်၊ အခဲလိုက် ပြုတ်ကျလာတယ်။ အဲဒီမှာမှ ကျောက်တုံး ကျောက်ခဲတွေကမြုပ်နေရင် အဲဒီဟာတွေကပါ တိုက်စားပြီးတော့ လှိမ့်ဆင်းလာတာပေါ့ဗျာ။ လိမ့်ဆင်းလာတော့ တောင်ခြေမှာရှိတဲ့ အဆောက်အဦးတွေကို တွန်းတိုက်တယ်၊ ခိုက်မိတယ်။ ပျက်စီးကုန်တယ်။ အားများတဲ့အခါကျတော့ ……… အကုန်လုံးပြုတ်ပါသွားတယ်။ ရေတွင်းတွေကျတော့ အဲဒီရေတွေက နှုတ်ခမ်းဘောင်ကို လျှံပြီးတော့ ရေဆိုးတွေက ရေကောင်းတွင်းထဲကို ဝင်ကုန်တော့ တွင်းတွေ ပျက်စီးကုန်တာပေါ့ဗျာ။
အခုလို ရေကြီးမြေပြိုမှု အန္တရာယ်ကို ဘယ်လို ကြိုတင်ကာကွယ် နိုင်ပါသလဲ။
ဦးမြင့်သိန်း။ ။ “တောင်စောင်းလိုနေရာတွေမှာ ပြန်လုပ်ရမယ်။ ဘာတွေလုပ်ရမလဲဆိုတော့ သစ်ပင်တွေ ပြန်စိုက်ရမယ်။ အပင်လေးတွေ ပြန်စိုက်၊ နောက်တခါ ကိုယ့်အိမ်အခြေတွေမှာ တောင်ခြေမှာနေတဲ့လူတွေ၊ ပြောင်းလို့မရတဲ့လူတွေ ကိုယ့်အိမ်ပတ်ပတ်လည်မှာ တောင်က ကျတဲ့ရေတွေ ကိုယ့်အိမ်ကို တည့်တည့်မစီးအောင်ရေလွှဲမြောင်းလေးတွေ လုပ်ပေးရမယ်။ အဲဒီတော့ အိမ်ကိုပတ်ပြီး ဘေးကိုဆင်းချသွားမယ်။ အဲဒါဆိုရင် ကိုယ့်အိမ်ရဲ့အခြေကို ရေတိုက်စားမှုသက်သာမယ်။ အဲလိုမျိုးလေးတွေ လုပ်ကြရမယ်။ အပင်တွေ စိုက်ကြရမယ်။ နောက်တခါ သတိလေးထားရမှာပေါ့။ အသိနဲ့သတိလေးထားရမှာပေါ့။ awareness and caution ပေါ့။”
ဥတုရာသီပြောင်းလဲမှု ဒဏ်ကိုခံနေရချိန်မှာ သဘာဝဘေး အန္တရာယ်ကို လျှော့မတွက်ကြဖို့လည်း သတိပေးပါတယ်။
“ကျနော်တို့ မြန်မာနိုင်ငံမှာက ဒီလိုတောင်ပြိုတယ် မြေပြိုတယ် ဆိုတာတွေက ကျောက်စိမ်းတွင်းရှိတဲ့နေရာတွေ၊ ဝေးလံခေါင်သီတဲ့ တောတွေတောင်တွေကြားမှာသာ ဖြစ်ဖူးတာ များတာတွေ့ကြရတာကိုး။ အခုပေါင်ဆိုတာက ကျနော်တို့ တနင်္သာရီသွားတဲ့ လမ်းမကြီး အတိုင်းပဲ အဲဒီလမ်းတွေရဲ့ အရှေ့ဘက် အခြမ်းတွေမှာ အိမ်တွေက ရွာတန်းရှည်တွေလို တန်းစီပြီး ဆောက်ပြီး နေကြတာကိုးဗျ။ အဲဒီ တောင်ပေါ် တက်သွား တောခုတ်၊ တောင်ခုတ်၊ နောက်တခါ ကျောက်မိုင်းထုတ်တာနဲ့ အဲလိုမျိုးတွေ လုပ်လာတော့ လုပ်တဲ့ အရေအတွက်တွေ များလာတယ်။ တောင်ပေါ်မှာ အဲလို လုပ်တဲ့နေရာတွေ ကျယ်ပြန့်လာတယ်။ ဒါပေမယ့်လို့ ပတ်ဝန်းကျင်ကို ပြန်ထိမ်းသိမ်းဖို့တွေနဲ့ သူ့ရဲ့ ဆိုးကျိုးတွေကို သတိမထားမိကြဘူး။ ထုတ်တဲ့လူကရော၊ နေတဲ့လူကရော အဲဒီလို ထားလိုက်တော့ အခုလိုမျိုး ဖြစ်လာတော့မှ လက်တွေ့ သင်ခန်းစာ ရခဲ့ကြတာကိုး။”
ဦးမြင့်သိန်းရဲ့ ပြောကြားချက်နဲ့ပဲ ဒီသီတင်းပတ်အတွက် သိပ္ပံနဲ့နည်းပညာ ကဏ္ဍကို ဒီမှာပဲ ရပ်နားလိုက်ပါရစေ။
ဥတုရာသီ ပြောင်းလဲမှုဒဏ်ကို ကမ္ဘာ့နိုင်ငံတွေ နည်းတူ မြန်မာနိုင်ငံမှာလည်း ခံစားနေရတာပါ။ ရာသီဥတုပြောင်းလဲမှုဒဏ် ခံစားနေရတဲ့ ကမ္ဘာကြီးကို ကယ်တင်ဖို့ အချိန်မနှောင်းသေး ပေမယ့် တကမ္ဘာလုံး ပါဝင်မှ ရမယ်လို့ ကုလသမဂ္ဂငြိမ်းချမ်းရေးသံတမန် Jane Goodalll က ပြောပါတယ်။ လူတဦးချင်းစီရဲ့ လှုပ်ရှားမှုက အပြောင်းအလဲကို ဖြစ်စေတာကြောင့် အချိန်မနှောင်းခင် လုပ်ဆောင်ကြဖို့လည်း တိုက်တွန်းပါတယ်။
Unicode
မှနျပွညျနယျက ပကြျစီးသှားတဲ့ရတှေငျးတှကေို တနိုငျတပိုငျပွနျပွငျဖို့
ဥတုရာသီ ပွောငျးလဲမှုဒဏျကို မွနျမာနိုငျငံမှာ ခံစားနရေပွီဆိုတာကို ထငျထငျရှားရှားပွလာတဲ့ဖွဈရပျတခုကတော့ ၂၀၁၉ မိုးရာသီအတှငျး မှနျပွညျနယျ၊ ပေါငျမွို့နယျထဲ လူပေါငျး ၆၀ ကြောျ သဆေုံးခဲ့ရတဲ့ သွဂုတျလ ရကွေီးရလြှေံမှုနဲ့အတူ မွပွေိုခဲ့တာပဲ ဖွဈပါတယျ။ အဲဒီ သဘာဝ အန်တရာယျက မှနျပွညျနယျထဲကဒသေခံတှအေတှကျ မရှိမဖွဈလိုအပျတဲ့ သောငျးနဲ့ခြီတဲ့ရတှေငျးတှကေိုပါ ပကြျစီးစခေဲ့တာပါ။ မွအေောကျရကေို အားထားနရေတဲ့ ဒီဒသေခံတှအေတှကျ ဘာတှလေုပျသင့ျတယျဆိုတာကို မွနျမာနိုငျငံ ရအေရငျးအမွဈ ကောျမတီ NWRC ရဲ့ မွအေောကျရဆေိုငျရာ အကွံပေး ဦးမွင့ျသိနျးက ပွောပွပေးမှာပါ။
ဦးမွင့ျသိနျး။ ။ “မှနျပွညျနယျမှာ ရကွေီးရလြှေံဖွဈလာတော့ ဌာနဆိုငျရာအဖှဲ့အစညျးတှကေ သှားပွီး ကယျဆယျရေးတှလေုပျတယျ။ ကောငျးတယျ။ ဒါပမေယ့ျလို့ ဒါတှကေ ဘာကွောင့ျဖွဈရတယျ၊ ဘယျလိုဖွဈနိုငျတယျဆိုတာကို ကွိုပွငျပွီးတော့ စီစဉျထားမှု နညျးနသေေး တယျပေါ့ဗြာ။ နောကျတခါ ဒီနရောတှမှော ဥပမာ-ကနြောျကရသေမားဆိုတော့ ရတှေငျးတူးရငျ ဘယျနားတူးတူး ရရေတာပဲကှာ- ဗမာ လူမြိုးထုံးစံက- အိမျနောကျဖေးတူးတူး၊ အိမျရှေ့တူးတူး၊ ဘယျနားတူးတူး- မဟုတျဘူးခငျဗြ။ ရတှေငျးတူးတာ အိမျနောကျဖေးမှာ အိမျသာ ရှိတယျ။ အိမျသာနဲ့ ပေ ၅၀ အတှငျးမှာ မတူးရဘူး။ အဲလိုမြိုးတှလေိုပဲ၊ ဒီလို မွပွေိုတဲ့နရောတှမှော တောငျခွမှော ရတှေငျးတူးတယျ။ တောငျပေါျကနေ ရတှေကေမြယျ။ သဈပငျတှခေုတျသှားတယျ။ အဲဒီတော့ မိုးရှာရငျရကွေီးပွီးတော့ ရတှေငျးဘောငျတှမှော မွသေားတှေ ပို့သှားမယျ။ မွကွေီးထဲကို ရတှေဝေငျမယျ။ အဲဒီလိုပဲ ကနြော့ရဲ့တှငျးသမားတှနေဲ့ ကနြောျ အဆကျအသှယျရတယျ။ မှနျပွညျနယျမှာ ရကွေီး ရလြှေံဖွဈလိုကျတော့ မှနျပွညျနယျတခုတညျးမှာ စကျရတှေငျး၊ အဝီစိတှငျးပေါငျး - လကျတူးတှငျး… ၃ သောငျးကြောျလောကျ ပကြျစီးသှား တယျ။ အဲဒီမှာက အိမျတိုငျးအိမျတိုငျးမှာ ရတှေငျးရှိတယျ။ တခြို့ တတျနိုငျတဲ့အိမျက စကျတှငျးတူးတယျ။ တခြို့အိမျတှကေ လကျတူးတှငျး ရှိတယျ။ အဲဒီအရပျဒသေက သံလှငျရကေ အရငျတုနျးကကောငျးတယျ။ သူက seasonal ရာသီကို လိုကျပွီးတော့ fresh ဖွဈတယျ။ raining season မိုးရာသီမှာဆိုရငျ ရကွေီး flood ဖွဈတော့ ဒီကောငျကို မသုံးနိုငျတော့ဘူး။ သောငျထှနျးတဲ့နရောတှမှော လကျတူးတှငျးတူးပွီး ပွနျသုံးရတယျ။”
အခုလို ရတှေငျးပေါငျး သောငျးနဲ့ခြီပကြျစီးကုနျပမေယ့ျ တနိုငျတပိုငျ ပွနျပွငျမယျဆိုရငျ ပွနျသုံးလို့ ရပါတယျ။
ဦးမွင့ျသိနျး။ ။ “ပွညျသူအနနေဲ့ တနိုငျတပိုငျလုပျလို့ ရနိုငျတာကတော့ ကိုယျထူကိုယျထနဲ့ ကိုယ့ျအိမျကတှငျး ကိုယ့ျဟာကိုယျ တှငျးဆယျရ တာပေါ့ဗြာ။ အဲဒီရတှေကေို ခပျထုတျပဈ၊ မိုးကုနျပွီဆိုရငျ ခပျထုတျပဈလိုကျ။ တှငျးထဲက အနယျအနှဈတှကေို ကုနျအောငျလုပျ။ ရတှေငျး တတှငျးတူးလို့ တူးပွီးခါစ ရထှေကျလာရငျ ရလေိုကျလာအောငျ လုပျသလို အဲဒီ အခွလေေးတှကေို ရှငျးသလို ရှငျး။ ပွီးတော့မှ ရကွေညျ တကျလာရငျ အဲဒါကို စောင့ျရမယျ။ တရကျတနျသညျ၊ ၂ ရကျတနျသညျ၊ တခါတလေ တပတျလောကျစောင့ျရမယျ။ အဲဒီတော့မှ အဲဒီရကေို ဘာလုပျကွည့ျရမလဲ- သောကျလို့ကောငျးမကောငျးကို ဗမာ့နညျး ဗမာ့ဟနျနဲ့ဆိုရငျ ရနှေေးကြိုကွည့ျလိုကျ၊ အဲဒီထဲကို လကျဖကျခွောကျ ထည့ျကွည့ျလိုကျ။ လကျဖကျခွောကျထည့ျလို့ မညျးသှားတယျဆိုရငျ ဒါ သောကျသုံးရနျ သိပျမသင့ျတောျသေးဘူး။ မမညျးဘူးဆိုရငျ သောကျလို့ ကောငျးတယျ။ ထမငျးခကြျကွည့ျလိုကျ၊ ထမငျးခကြျလို့ ဆနျတှကေ မဝါဘူး၊ ဝါညဈညဈမဖွဈဘူး၊ နီကနြျကနြျမဖွဈဘူး- ဟာ၊ ဒါဆိုရငျ သောကျလို့ရပွီ။ ငါတို့တှငျးရေ အရငျအတိုငျး ပွနျဖွဈသှားပွီ။ အဲလိုမြိုးပေါ့ဗြာ။ တနိုငျတပိုငျ လုပျလို့ရပါတယျ။ ရပျရှာအလိုကျ ဒီဟာကို အခုဆိုလို့ရှိရငျတော့ ဗမာပွညျမှာလညျး အစိုးရမဟုတျတဲ့အဖှဲ့အစညျးပေါ့၊ NGO တှအေမြားကွီးပါ။ အဲလိုမြိုးတှေ လုပျနိုငျရငျရတယျ။ နောကျ တခါ ခုနပွောတဲ့ရပျကှကျလူကွီးတှနေဲ့ ဒီဟာကို တနျဖိုးထားပွီးတော့ လှုပျရှားတဲ့လူငယျအဖှဲ့အစညျးတှရှေိတယျဆိုရငျ ပိုပွီးတော့ မွနျမွနျဆနျဆနျ သှကျသှကျလကျလကျ ဒီလို ရှိရမှာပေါ့။”
မွအေောကျရကေို တူးဖေါျသုံးစှဲတာနဲ့ ပတျသကျပွီး ပွညျသူတှကွေား အသိပညာ ဖွန့ျဖွူးပေးဖို့လညျး လိုအပျပါတယျ။
ဦးမွင့ျသိနျး။ ။ “အဓိက-က ကနြော့ျအမွငျပွောရရငျ ဒီမွအေောကျရနေဲ့ပတျသကျလို့ ပညာပေးလုပျရမယျ။ နားလညျတဲ့လူတှကေ ကြောငျး တှမှော ဒါလေးတှကေို ပွောပွရမယျ၊ ဟောပွောပှဲတှေ လုပျရမယျ။ ရပျကှကျတှမှောလညျး မွအေောကျရေ ရတှေငျးသုံးတဲ့လူတှကေို ခငျဗြားတို့ ရတှေငျးရကေို ဘယျလိုစဈ၊ အခုနက ကနြောျပွောတဲ့နညျးလေးတှနေဲ့ ပိုကျဆံကုနျစရာမလိုဘူး။ ဘယျလိုစဈလိုကျရငျ ဒီရဟော ကောငျးမကောငျး သိတယျ။ အဲဒီရကေို အိမျသာနားကို မတူးနဲ့၊ ဒီတှငျးကခပျတဲ့ရတှေကေို အဝေးကိုစီးသှားအောငျ ဘိလပျမွေ ရတေံလြောကျ မွောငျးလေးနဲ့လုပျ၊ အဲဒီအနီးအနားမှာ သဈပငျဝါးပငျတှစေိုကျလို့ ဓာတျမွသွေဇာပုံးတှေ၊ ပုလငျးတှမေထားနဲ့။ မတောျတဆတိုကျမိပွီး လဲသှား တယျ၊ toxic ဖွဈတဲ့ပုလငျးတှကေ ရအေိုငျထဲကသြှားမယျ။ လူကမသိဘူး၊ မှားပွီးသုံးမိမယျ။ အဲလိုမြိုးမဖွဈအောငျလို့ အဲလိုမြိုးပညာပေး လေးတှေ လုပျသင့ျတယျလို့ မွငျတာပေါ့ဗြာ။ လုပျလာရငျ ပိုကောငျးတာပေါ့။”
ရကွေီးရလြှေံတာဟာ သဈတောပွုနျးတီးမှုနဲ့လညျး ဆကျနှယျနတောပါ။
ဦးမွင့ျသိနျး။ ။ “ရကွေီးရလြှေံတာက တောငျစောငျးတှမှော သပှတျအူလိုပေါ့ဗြာ-လညျနတောပေါ့။ သဈပငျတှခေုတျလို့ တောငျကတုံးဖွဈ သှားတော့ မွသေားတှကေ ခုခံအားကသြှားတော့ မွတှေကေ ပါလာတယျ။ ပါလာတာမှာ ရှှံ့ဆနျတဲ့မွရေယျ၊ သဲဆနျတဲ့မွရှေိတယျ။ နုနျး ဆနျတဲ့မွရှေိတယျ။ နုနျးဆနျတဲ့မွတှေေ၊ ရှှံ့နဲ့တှဲစပျမှု ညံ့တဲ့မွတှေကေ အတုံးလိုကျ၊ အခဲလိုကျ ပွုတျကလြာတယျ။ အဲဒီမှာမှ ကြောကျတုံး ကြောကျခဲတှကေမွုပျနရေငျ အဲဒီဟာတှကေပါ တိုကျစားပွီးတော့ လှိမ့ျဆငျးလာတာပေါ့ဗြာ။ လိမ့ျဆငျးလာတော့ တောငျခွမှောရှိတဲ့ အဆောကျအဦးတှကေို တှနျးတိုကျတယျ၊ ခိုကျမိတယျ။ ပကြျစီးကုနျတယျ။ အားမြားတဲ့အခါကတြော့ ……… အကုနျလုံးပွုတျပါသှားတယျ။ ရတှေငျးတှကေတြော့ အဲဒီရတှေကေ နှုတျခမျးဘောငျကို လြှံပွီးတော့ ရဆေိုးတှကေ ရကေောငျးတှငျးထဲကို ဝငျကုနျတော့ တှငျးတှေ ပကြျစီးကုနျတာပေါ့ဗြာ။
အခုလို ရကွေီးမွပွေိုမှု အန်တရာယျကို ဘယျလို ကွိုတငျကာကှယျ နိုငျပါသလဲ။
ဦးမွင့ျသိနျး။ ။ “တောငျစောငျးလိုနရောတှမှော ပွနျလုပျရမယျ။ ဘာတှလေုပျရမလဲဆိုတော့ သဈပငျတှေ ပွနျစိုကျရမယျ။ အပငျလေးတှေ ပွနျစိုကျ၊ နောကျတခါ ကိုယ့ျအိမျအခွတှေမှော တောငျခွမှောနတေဲ့လူတှေ၊ ပွောငျးလို့မရတဲ့လူတှေ ကိုယ့ျအိမျပတျပတျလညျမှာ တောငျက ကတြဲ့ရတှေေ ကိုယ့ျအိမျကို တည့ျတည့ျမစီးအောငျရလှေှဲမွောငျးလေးတှေ လုပျပေးရမယျ။ အဲဒီတော့ အိမျကိုပတျပွီး ဘေးကိုဆငျးခသြှားမယျ။ အဲဒါဆိုရငျ ကိုယ့ျအိမျရဲ့အခွကေို ရတေိုကျစားမှုသကျသာမယျ။ အဲလိုမြိုးလေးတှေ လုပျကွရမယျ။ အပငျတှေ စိုကျကွရမယျ။ နောကျတခါ သတိလေးထားရမှာပေါ့။ အသိနဲ့သတိလေးထားရမှာပေါ့။ awareness and caution ပေါ့။”
ဥတုရာသီပွောငျးလဲမှု ဒဏျကိုခံနရေခြိနျမှာ သဘာဝဘေး အန်တရာယျကို လြှော့မတှကျကွဖို့လညျး သတိပေးပါတယျ။
“ကနြောျတို့ မွနျမာနိုငျငံမှာက ဒီလိုတောငျပွိုတယျ မွပွေိုတယျ ဆိုတာတှကေ ကြောကျစိမျးတှငျးရှိတဲ့နရောတှေ၊ ဝေးလံခေါငျသီတဲ့ တောတှတေောငျတှကွေားမှာသာ ဖွဈဖူးတာ မြားတာတှေ့ကွရတာကိုး။ အခုပေါငျဆိုတာက ကနြောျတို့ တနငျ်သာရီသှားတဲ့ လမျးမကွီး အတိုငျးပဲ အဲဒီလမျးတှရေဲ့ အရှေ့ဘကျ အခွမျးတှမှော အိမျတှကေ ရှာတနျးရှညျတှလေို တနျးစီပွီး ဆောကျပွီး နကွေတာကိုးဗြ။ အဲဒီ တောငျပေါျ တကျသှား တောခုတျ၊ တောငျခုတျ၊ နောကျတခါ ကြောကျမိုငျးထုတျတာနဲ့ အဲလိုမြိုးတှေ လုပျလာတော့ လုပျတဲ့ အရအေတှကျတှေ မြားလာတယျ။ တောငျပေါျမှာ အဲလို လုပျတဲ့နရောတှေ ကယြျပွန့ျလာတယျ။ ဒါပမေယ့ျလို့ ပတျဝနျးကငြျကို ပွနျထိမျးသိမျးဖို့တှနေဲ့ သူ့ရဲ့ ဆိုးကြိုးတှကေို သတိမထားမိကွဘူး။ ထုတျတဲ့လူကရော၊ နတေဲ့လူကရော အဲဒီလို ထားလိုကျတော့ အခုလိုမြိုး ဖွဈလာတော့မှ လကျတှေ့ သငျခနျးစာ ရခဲ့ကွတာကိုး။”
ဦးမွင့ျသိနျးရဲ့ ပွောကွားခကြျနဲ့ပဲ ဒီသီတငျးပတျအတှကျ သိပ်ပံနဲ့နညျးပညာ ကဏ်ဍကို ဒီမှာပဲ ရပျနားလိုကျပါရစေ။
ဥတုရာသီ ပွောငျးလဲမှုဒဏျကို ကမ်ဘာ့နိုငျငံတှေ နညျးတူ မွနျမာနိုငျငံမှာလညျး ခံစားနရေတာပါ။ ရာသီဥတုပွောငျးလဲမှုဒဏျ ခံစားနရေတဲ့ ကမ်ဘာကွီးကို ကယျတငျဖို့ အခြိနျမနှောငျးသေး ပမေယ့ျ တကမ်ဘာလုံး ပါဝငျမှ ရမယျလို့ ကုလသမဂ်ဂငွိမျးခမြျးရေးသံတမနျ Jane Goodalll က ပွောပါတယျ။ လူတဦးခငြျးစီရဲ့ လှုပျရှားမှုက အပွောငျးအလဲကို ဖွဈစတောကွောင့ျ အခြိနျမနှောငျးခငျ လုပျဆောငျကွဖို့လညျး တိုကျတှနျးပါတယျ။
