ျမန္မာႏိုင္ငံမွာ ေရႊကို ေနရာအေတာ္မ်ားမ်ားမွာ ေတြ႔ရသလို ျပဒါးကို သံုးၿပီး ေရႊဖမ္းတတ္ၾကပါတယ္။ ဒီမာက်ဳရီလို႔ေခၚတဲ့ ျပဒါးသံုးစြဲမႈဟာ အႏၱရာယ္ အတိုင္းအတာ ဘယ္ေလာက္ရွိတယ္၊ ဘယ္လို အဆိပ္သင့္ ႏိုင္တယ္ ဆိုတာေတြကို ၾကည့္ၾကရေအာင္ပါ။
ကုလသမဂၢမွာ ၄ႏွစ္ၾကာ အျပင္းအထန္ ေဆြးေႏြးမႈေတြ လုပ္ၿပီးမွ ၂၀၁၃ ခုႏွစ္ဆန္းမွာေတာ့ မာက်ဴရီ အဆိပ္သင့္မႈကာကြယ္ေရး ဆိုင္ရာ သေဘာတူ စာခ်ဳပ္တရပ္ကို ခ်ဳပ္ဆိုဖို႔ ႏိုင္ငံေပါင္း ၁၄၀ ေက်ာ္ အၾကား ညွိႏိႈင္းမႈေတြလုပ္ ႏိုင္ခဲ့ပါတယ္။ ခ်ဳပ္ဆိုမယ့္ စာခ်ဳပ္ကို မိနာ့မာတ (Minamata Convention) လို႔ ေခၚပါတယ္။ ဂ်ပန္ႏိုင္ငံမွာ ၂၀ ရာစု အလယ္ပိုင္းအတြင္း ႀကံဳခဲ့ရတဲ့ ဆိုး၀ါးတဲ့ ျပဒါးဆိပ္သင့္ခဲ့တဲ့ အျဖစ္အပ်က္ကို သတိရေစဖို႔ ရည္ရြယ္ၿပီး ဒီနံမယ္ကို ေပးထားတာပါ။
မာက်ဴရီကို သဘာ၀အေလွ်ာက္ေတြ႔ႏိုင္ပါတယ္။ သူဟာအဆိပ္အေတာက္ ျဖစ္ေစတဲ့ ဓါတုပစၥည္း တမ်ိဳးပါ။ လူေတြေၾကာင့္ပဲ တႏွစ္တႏွစ္ကို မာက်ဴရီ တန္ခ်ိန္ေပါင္း ၂ေထာင္ေလာက္ ေလထဲပ်ံ႔ႏွံ႔ ေလ့ရွိတာမို႔ လူေတြရဲ့ က်န္းမာေရးကိုေရာ၊ သဘာ၀ ပတ္၀န္းက်င္ကိုပါ ၿခိမ္းေျခာက္မႈရွိေနတဲ့ ျဒပ္ပစၥည္းျဖစ္ပါတယ္။
မာက်ဴရီကို ေဆးေလာကမွာ သံုးသလို၊ ဘက္ထရီနဲ႔ လွ်ပ္စစ္ပစၥည္းေတြလို စက္မႈလုပ္ငန္းမွာေရာ၊ လူေတြ ေန႔စဥ္သံုးေလ့ရွိတဲ့ အေရျပားေပၚမွာလိမ္းတဲ့ cream တို႔ ဆပ္ျပာတို႔မွာပါ ထည့္သြင္းသံုးစြဲေလ့ရွိပါတယ္။
UNEP ကုလသမဂၢ သဘာ၀ ပါတ္၀န္းက်င္ဆိုင္ရာ အႀကီးအကဲ Achim Steiner ကေတာ့ မာက်ဴရီရဲ့ အႏၱရာယ္ကို သိရဖို႔ အခ်ိန္အၾကာႀကီး ေပးဆပ္ခဲ့ရတယ္လို႔ ဆိုပါတယ္။
"မာက်ဴရီဟာ တေျဖးေျဖး စုလာၿပီးမွ အေတာ့္ကို ဆိုးဆိုး၀ါး၀ါး အႏၱရာယ္ေပးႏိုင္တယ္ ဆိုတာကို လူသားေတြ အေတာ္ၾကာၾကာ သံုးၾကည့္ၿပီးမွ နားလည္ သေဘာေပါက္လာတာပါ။ ဥပမာ အစားအေသာက္မွာဆိုရင္ ငါးေတြကေန တဆင့္ လူေတြထဲေရာက္ၿပီး အေတာ္ၾကာၾကာ စားမိရင္ လူ႔ကိုယ္ထဲမွာ သြားစုၿပီး အဆိပ္သင့္တတ္ပါတယ္။ ေက်ာက္မီးေသြးေတြ ေလာင္ကၽြမ္းရင္လည္း ေလထဲထြက္လာႏိုင္ၿပီး အေတာ္ေ၀းေ၀း ထိ လြင့္ပါ သြား ႏိုင္ပါတယ္။ ကေန ဒါႏိုင္ငံက Inuit တိုင္းရင္းသားေတြ ေနထိုင္တဲ့ အရပ္မွာေတာ့ စက္မႈလုပ္ငန္းေၾကာင့္ထြက္လာတဲ့ မာက်ဴရီကေန (Inuit Mad Hatter Syndrome - mercury poisoning) အဆိပ္သင့္ ၾကရသလို ေတာင္အာဖရိက တခ်ိဳ႕ေနရာေတြမွာဆိုရင္ အေသးစား ေရႊက်င္တဲ့သူေတြ၊ ပန္းတိမ္လုပ္တဲ့သူေတြမွာ အဆိပ္သင့္တာေတြ႔ရပါတယ္။"
ျပဒါးဆိပ္သင့္တာကို ကုလသမဂၢက မိနာ့မာတာ စာခ်ဳပ္နဲ႔ ကာကြယ္ႏိုင္ဖို႔ က်ိဳးစားေနတယ္လို႔ ဓါတုေဗဒ ပညာရွင္ ေဒါက္တာ ခင္ေမာင္ညိဳက ေျပာပါတယ္။
"မိနာ့မာတာ ဆိုတာက ဂ်ပန္မွာ ျဖစ္တာ။ ဂ်ပန္မွာ မာက်ဴရီေတြ ျမစ္ထဲ၊ ပင္လယ္ထဲ ေရာက္သြားၿပီးေတာ့ ငါးေတြဆီ ေရာက္သြားတယ္။ အဲဒီ ငါးေတြကတဆင့္ လူေတြဆီ ေရာက္တယ္။ လူေတြ ဆီမေရာက္ခင္မွာ ေၾကာင္ေတြမွာ စျဖစ္တာေပါ့။ ေၾကာင္ေတြက ဦးေႏွာက္က ေသးတာကိုး။ ေၾကာင္ေတြမွာ ေၾကာင္ရူးေရာဂါ၊ ေၾကာင္ကတဲ့ ေရာဂါ ဆိုၿပီးေတာ့၊ ေၾကာင္ေတြမွာ စျဖစ္တယ္။ ေနာက္လူေတြ ျဖစ္တာေပါ့။ ဂ်ပန္မွာ လူေတြ ျဖစ္ေတာ့၊ ဒီကိစၥကို အစိုးရက ေျဖရွင္းေပးတာ။ ၁၉၉၇ ကေန ေျဖရွင္း လိုက္တာ အခု ၂၀၀၅ ေလာက္မွာမွ အကုန္ၿပီးသြားတယ္။ ဒါေပမယ့္ အဲဒီက ဒုကၡသည္ေတြေပါ့။ အဲဒီမွာ အမ်ိဳး သမီးေတြ ဘာေတြက တခ်ိဳ႕က လက္ေကာက္၊ ေျခေကာက္ျဖစ္ေတာ့ လူေတြက ထင္တာက ဒါ ၀ဋ္နာ ကံနာပဲ ဆိုၿပီးေတာ့ အဲဒီ လူေတြကို တသီးတသန္႔ေပါ့။ လူမႈေရး နယ္ပယ္ကေန ၿပီးေတာ့ ဖယ္ထားတယ္။"
ျပဒါးဆိပ္သင့္တာကို မိနာ့မာတာ ေရာဂါ (Minamata disease)လို႔လည္း ေခၚပါတယ္။ မ်က္စိကြယ္တာ၊ ဦးေႏွာက္မွာ သြားထိခိုက္တဲ့အတြက္ အာရံုေၾကာ ေကာင္းေကာင္း အလုပ္မလုပ္တာ၊ ေျခလက္ထံုက်ဥ္တတ္သလို၊ မွတ္ဥာဏ္နဲပါးမႈ၊ အားအင္ေလ်ာ့ပါးမႈနဲ႔ ကိုယ္၀န္ေဆာင္မိခင္ေတြနဲ႔ သူတို႔ရဲ့ သေႏသားကိုထိခိုက္ေစတာေတြ အျပင္ ရူးသြပ္တာနဲ႔ ေသဆံုးတဲ့ အထိ ျဖစ္ႏိုင္ပါတယ္။
ေရႊက်င္တဲ့ ေနရာမွာ ေရႊမႈန္ေသးေသးေလး ေတြကို အမာဂမ္ (Amalgam) လိုေခၚတဲ့ ျပဒါးနဲ႔ ေရႊအေရာ ျဖစ္ေအာင္ စုၿပီးမွ အပူေပးၿပီး ေရႊျပန္ထုတ္တတ္ပါတယ္။ အဲဒီအခါမွာ ထြက္လာတဲ့ ျပဒါးေငြ႔ေတြကို ရႈရိႈက္မိႏိုင္သလို ေနာက္ဆက္တြဲ ႀကံဳေတြ႔ ႏိုင္တဲ့ အႏၱရာယ္ကို ၾကည့္ရေအာင္ပါ။
"မာက်ဴရီကေတာ့ တိုက္႐ိုက္ႀကီး ရႈလိုက္တယ္၊ ကိုယ္အထဲ၀င္ သြားတယ္ဆို ျပန္ၿပီးေတာ့ မထြက္ဖူး။ ဒါေပမယ့္လို႔ ခ်က္ခ်င္း ေတာ့ ဘာမွ မျဖစ္ဖူး။ ပိုဆိုးတာက ဥပမာအားျဖင့္ ျမစ္ေခ်ာင္းမွာ ျဖစ္တဲ့ကိစၥပါ။ ျမစ္ေခ်ာင္းမွာ ဆိုရင္.. မာက်ဴရီက ပိုေလးတယ္။ ကၽြန္ေတာ္တို႔ ဒီ Amalgam လုပ္လိုက္ၿပီ၊ ဒီေလးတဲ့ မာက်ဴရီက အမာလ္ဂမ္ျဖစ္သြား ၿပီးမွ ေရႊကို ျပန္ထုတ္လိုက္တဲ့ အခ်ိန္မွာ မာက်ဴရီက အေငြ႔ပ်ံသြားၿပီးေတာ့ ဒီအတိုင္းမေနဘူး။ ေအာက္ျပန္ဆင္း တယ္။ ဆင္းေတာ့ ေရထဲ ေရာက္တယ္။ အဲဒါ ျမစ္ထဲေရာက္တယ္။ ေရာက္ၿပီးမွ သဲေတြ ဖံုးမယ္။ သဲေတြ ဖံုးရင္ သူက အနရိုးဘစ္ ဘက္တီးရီးယား ေတြ စားၿပီးေတာ့ မီသိုင္း မာက်ဴရီ ျဖစ္လာတယ္။
မီသိုင္းမာက်ဴရီက အပင္ေတြ စုပ္လို႔ ရတယ္။ သူက ေအာ္ဂဲနစ္ မာက်ဴရီ ျဖစ္သြားတယ္။ ငါးေတြဆီ ေရာက္မယ္။ အဲဒီငါးေတြဆီ ေရာက္ရင္ အင္မတန္ အႏၱရာယ္ ႀကီး ပါတယ္။ ခုနေျပာသလို မိနာ့မာတာ ပင္လယ္ေအာ္မွာ ျဖစ္တဲ့ဟာကလည္း ဒီအတိုင္းပဲ ျဖစ္တယ္။ အမဇံု Amazon မွာလည္း ဒီအတိုင္းပဲ ျဖစ္ေနတယ္။ အခုျမန္မာျပည္မွာ နဲနဲေလး ေစာတာေပါ့။ သူက အခ်ိန္ နဲနဲေလး ယူရတာကို။ ေလးငါး ဆယ္ႏွစ္ ေလးငါးဆယ္ႏွစ္။ ဒါေၾကာင့္ ျမန္မာျပည္မွာ အမ်ား ႀကီး ျဖစ္လာႏိုင္တာေပါ့။
ျမန္မာႏိုင္ငံမွာ ေရႊက်င္ေနၾကတာ ႏွစ္နဲ႔ခ်ီေနပါၿပီ။ ျပဒါးကိုလည္း တြင္တြင္ႀကီး သံုးတတ္ၾကပါတယ္။ တႏိုင္တပိုင္ တူးၾကတုန္းက အႏၱရာယ္ အတိုင္းအတာ နဲေပမယ့္ အံုနဲ႔ က်င္းနဲ႔ တူးေဖၚလာၾကတာနဲ႔ အႏၱရာယ္ကို မသိပဲ ကိုင္တြယ္တာေတြေၾကာင့္ လူကိုေရာ ၀န္းက်င္ကိုပါ ဒုကၡေရာက္ေစတာပါ။
"မာက်ဴရီကေတာ့ ဒီအတိုင္းထားရင္ အေငြ႔ပ်ံသြားတယ္။ အေငြ႔ပ်ံသြားေတာ့ အခန္းထဲမွာ ဆို အသက္ရႈလမ္းေၾကာင္းထဲ မွာ ေရာက္ သြားၿပီးေတာ့ အမ်ားႀကီး ပါသြားႏိုင္တယ္။ ေရႊခၽြတ္တဲ့ေနရာေတြ ဘာေတြမွာလည္း မာက်ဴရီက လူကိုယ္ ခႏၵာမွာ ပါၿပီးေတာ့ ဒီ ခရုသင္း စြဲသလိုမ်ိဳး ေတြ ေရာဂါေတြ ျဖစ္လာၾကတယ္။ ေနာက္ပိုင္းက်ေတာ့ ဦးေႏွာက္မွာလည္း ေျဖးေျဖး ေျဖးေျဖးနဲ႔ ထိခိုက္လာ ၿပီးေတာ့ ဒီလူေတြ မွာ ကင္ဆာလိုေပါ့။ ေရာဂါေတြ ျဖစ္တယ္။
အခုေလာေလာဆယ္ ေရႊက်င္ဘက္မွာ လူေတြက ေရႊက်င္ေနၾကတယ္။ အဲဒီ ေရႊက်င္အရပ္မွာ ဆိုရင္ မေန႔ တေန႔က ကၽြန္ေတာ္တို႔ေတြ သြားၾကည့္ေတာ့၊ အဲဒီ ေရႊက်င္တဲ့ လူေတြလည္း ကင္ဆာေရာဂါနဲ႔ ေသတဲ့လူေတြ အမ်ားႀကီးရွိတယ္။ သူတို႔ အသားေတြ ျဖဴေဖ်ာ့ၿပီးေတာ့ ဘာေခၚမလဲ အနီးမီးယား လိုမ်ိဳး ေရာဂါေတြ ရတယ္။ ေနာက္ လက္ေတြ ေျခေတြကပ္လာၿပီးေတာ့ ၾကြက္တက္တဲ့ ေရာဂါေတြ ျဖစ္လာတယ္။ ဒီေတာ့ အႏၱရာယ္ အမ်ားႀကီး ႀကီးပါတယ္"
ႏိုင္ငံတကာ တားျမစ္မႈေတြေၾကာင့္ မာက်ဴရီပါ၀င္တဲ့ ပစၥည္းေတြ ေလ်ာ့ပါး သြားေပမယ့္ ျမန္မာႏုိင္ငံမွာ ဘယေဆးေတြမွာ တြင္ တြင္သံုးေနၾကဆဲပဲ လို႔ ဆိုပါတယ္။
"အျပင္မွာေတာ့ သိပ္အမ်ားႀကီးေတာ့ မရွိပါဘူး။ မာက်ဴရီက အျပင္မွာ အမ်ားႀကီး သံုးတယ္ ဆိုတာက ဟို. . ဖိုထိုးတာ ဘာညာ ေလာက္ပဲ၊ ဒီ မာက်ဴရီကို အေရျပားေရာဂါေတြ ေပ်ာက္ေအာင္ ကုတဲ့ ဟသၤာ ျပဒါး အေနနဲ႔လည္း သံုးပါတယ္။ ေနာက္ ေဆးသုတ္တ့ဲ ေနရာတို႔ ဘာတို႔ သံုးတယ္။ ဒါေပမယ့္ အခု ႏိုင္ငံ ျခားက ၀င္လာတဲ့ ပစၥည္းေတြပဲ သံုးၾကေတာ့၊ ေလာေလာ ဆယ္ကေတာ့ အကုန္လံုးက သိပ္မသံုးေတာ့ ဘူး လို႔ပဲ ယူဆ ႏိုင္တယ္ပါ့။ ေဆးေတြလည္း ဒီလိုပဲ ႏိုင္ငံျခား ပစၥည္း ေတြပဲ သံုးၾကတယ္။ cream ေတြလည္း ဒီအတိုင္းပဲ။ ဒါေပမယ့္ တရုတ္က ၀င္တာေတာ့ ဘယ္ေလာက္ ပါမယ္ မသိဘူး။ တရုတ္ကေတာ့ အနီေရာင္ဆို red lead ပဲ သံုးတယ္ေလ။ အႏၱရာယ္က သူကလည္း ရွိပါတယ္။ ဒါေပမယ့္ မာက်ဴရီ ဟသၤာျပဒါးကေတာ့ ေစ်းနဲနဲ ႀကီးေတာ့ အသံုးက တေျဖးေျဖး နဲသြားတယ္။ ဒီမွာ လူေတြက မသိပဲနဲ႔ အဲဒီဟာေပါ့ သူတို႔ ေရာဂါအတြက္ ေဆးစားရင္ အခုထက္ထိကေတာ့ သူတို႔ ဘယေဆးမွာ သံုးစြဲေနၾကတုန္းပါပဲ"
ဓါတုေဗဒ ပညာရွင္ ေဒါက္တာ ခင္ေမာင္ညိဳရဲ့ ေျပာၾကားခ်က္နဲ႔ပဲ ဒီသီတင္းပါတ္အတြက္ သိပံနဲ႔ နည္းပညာ က႑ကို ဒီမွာပဲ ရပ္နားလိုက္ပါရေစ။
("When mercury or lead levels of 5 ppb to 6 ppb are found in the brain, 25 per cent of the glial progenitor stem cells simply 'shut down'! These particular brain cells are absolutely crucial for building the brain during infancy and beyond. This type of brain cell is also found in adults."- John H.W. Hummel, a pollution researcher based in British Colombia)
