ကိုယ့်ကိုယ်ကိုအဆုံးစီရင်မှုကို ကာကွယ်ရာမှာ ကာယကံရှင်ထက် ဘေးကနေ ကူညီပေးနိုင်တာက ပိုအရေးပါနိုင်တာမို့၊ ဘေးကနေ ကြိုသိနိုင်မဲ့လက္ခဏာတွေကို စောင့်ကြည့်ပေးဖို့ စိတ်ကျန်းမာရေးပညာရှင်တွေက အကြံပြုကြပါတယ်။
စောင့်ကြည့်သင့်တဲ့ အဓိက လက္ခဏာတွေကတော့ စိတ်နေစိတ်ထား ပြောင်းလဲလာပြီး၊ အားလုံးကို အဆိုးမြင်လာတာ (Negative Attitude)၊ လက်တွေ့အဆုံးစီရင်ဖို့ စပြင်ဆင်လာတာနဲ့ မျှော်လင့်ချက်အားလုံး ဆုံးရှုံးပြီး အဆုံးစီရင်တာကလွဲလို့ တခြားနည်း မမြင်နိုင်တော့တာတွေပါ။ စိတ်နေစိတ်ထား ပြောင်းလာတာအတွက် သိသာတာက၊ အစောပိုင်း အကောင်းမြင်တွေးခေါ်မှု (Positive Attitude) ရှိသူ၊ တက်ကြွပြီး လန်းလန်းဆန်းဆန်းရှိသူမျိုးဟာ၊ နောက်ပိုင်း သူ့ကိုယ်သူအပေါ်ရော၊ ပတ်ဝန်းကျင်အပေါ်မှာပါ အဆိုးမြင်တွေးခေါ်မှု (Negative Attitude) ဘက်ကို ပြောင်းသွားပြီး မှောင်မိုက်တဲ့နေရာမှာ နေရသလို ခံစားသွားရတာပါ။ ဒီအတွက် လက်တွေ့မစားချင်၊ မသောက်ချင်ဖြစ်တဲ့ လက္ခဏာအပြင်၊ သူ့ရဲ့ နေပုံထိုင်ပုံ ဟန်အမူအယာကပါ လိုက်ပြောင်းလာကာ၊ ဒီ အဆိုးမြင်အတွေးနဲ့ပဲ နစ်မျောနေတတ်တာပါ။ သူ့အတွေးကို တခြားသူတွေ နားလည်မှာမဟုတ်ဘူး၊ ယူဆက ဘေးကလူတွေကို သူ စကားမပြောပြတော့ ဖြစ်လာပါတယ်။ အခုလိုဖြစ်လာလျှင် သူ့ကို ထိတွေ့ဆက်ဆံတာ (Engage) လုပ်ပြီး၊ သူ့ဘေးနားကနေ သူ့ခံစားချက်ကို မေးမြန်း၊ နားလည် ပံ့ပိုးကူညီပေးဖို့က ပိုအရေးကြီးလာပါတယ်။
နောက်တခုက စောင့်ကြည့်သင့်တဲ့ လက်တွေ့အဆုံးစီရင်ဖို့ စပြင်ဆင်တာအတွက်တော့၊ အထက်ပါအတိုင်း ထိတွေ့ဆက်ဆံပြီး ရင်းနှီးမှုရလာတာနဲ့အမျှ သူ ဘာကြောင့် အခုလို အဆိုးမြင် မျှော်လင့်ချက်ကုန်တာမျိုး တွေးလာရတာကို စမေးပြီး၊ နောက်မှာ ဘယ်လောက်အထိ လက်တွေ့အဆုံးစီရင်ဖို့ တွေးထားတာကိုပါ ဆက်မေးနိုင်ပါတယ်။ ဒီလို အဆိုးမြင် မျှော်လင့်ချက်ကုန်တာမျိုးကို မှားတာမျိုးလို့ ချက်ချင်း ထောက်ပြတာမျိုး မဟုတ်ဘဲ၊ အချိန်အနည်းငယ်ယူ ထိတွေ့ဆက်ဆံကာ၊ သူပြောတာတွေကို ဖြည်းဖြည်းချင်း နားထောင်ခံစားပေးပြီး ရင်းနှီးလာမှသာ အခုလို ဆက်မေးသင့်တာပါ။ ဒီလို နားလည်ရင်းနှီးမှုရှိလာတာနဲ့အမျှ အဆုံးစီရင်ဖို့ စဉ်းစားချက် (Suicidal Idea) သူ့ဘက်ကလည်း ဖွင့်ပြောလာတတ်ပါတယ်။ နောက်ဆုံး အဆုံးစီရင်ဖို့ လက်တွေ့ပြင်ထားခြင်း (Suicidal Planning) ကိုပါ ဆက်လက်ရှာဖွေ မေးကြည့်သင့်ပါတယ်။ လက်တွေ့အဆုံးစီရင်ဖို့ ဥပမာ ဆေးအလွန်အကျွံသုံးမယ်ဆိုလျှင် ဆေးတွေ အများကြီး ဆောင်လာတာမျိုးတွေ ဖြစ်လာတတ်ပါတယ်။ အခုလို ပုံမှန်မဟုတ်တဲ့ အပြုအမူမျိုးကိုလည်း သူ ဖွင့်ပြောလာနိုင်ပါတယ်။ အခုလို အနေအထားရောက်လျှင်လည်း အဆုံးစီရင်ဖို့ ပြင်ဆင်ထားတာတွေကို ဖယ်ရှားပစ်ပြီး၊ သူ့ကို စောင့်ကြည့်ပေးကာ သက်တောင့်သက်သာ ဖြစ်လာအောင်လည်း ဆွေးနွေးတိုင်ပင်မှု ကုထုံး စပေးဖို့လိုပါတယ်။
ဒါ့အပြင် မျှော်လင့်ချက်အားလုံး ဆုံးရှုံးတာမျိုး (Sense of Hopelessness) မှာလည်း၊ ဒီ အမှောင်ထုတွင်းနက်ကြီးထဲကနေ ရုန်းမထွက်နိုင်တော့ဘူးလို့ တွေးကာ၊ အဆုံးစီရင်တဲ့နည်းပဲ ရှိတော့တယ်လို့ ပြောလာတာတွေက လက်တွေ့အဆုံးစီရင်ဖို့ နီးလာချိန်မှာ ဖြစ်လာတတ်ပါတယ်။ အထူးသဖြင့် သူ့ခံစားချက်ကို အပေါ်ကအတိုင်း နားထောင် မျှဝေခံစားပေးလာပြီး ရင်းနှီးမှုရှိလာလျှင်၊ အခုလို မျှော်လင့်ချက်ကုန် ဘဝကို အရှုံးပေးပါပြီဆိုတာမျိုးလည်း သူထုတ်ပြောလာတတ်ပါတယ်။ အခုလိုဖြစ်လာလျှင် ဒီ မျှော်လင့်ချက်ကုန်သွားတဲ့ အတွေးမျိုးဟာ တခါတရံမှ ပေါ်လာတာလား၊ တနေ့ကို သုံးလေးခါဖြစ်တာလား၊ တချိန်လုံး ဖြစ်နေတာလားဆိုတာပါ ဆက်မေးသင့်ပါတယ်။ တချိန်လုံးဖြစ်နေလျှင်တော့ အန္တရာယ်ပိုကြီးသွားပါပြီ။ တချို့ကလည်း သေကြောင်းကြံစီမှုဆိုင်ရာ အမှာစကား၊ မှာတမ်းချွေဖို့ (Suicidal Note) စရေးလာတာမျိုး လုပ်လာတတ်ပါတယ်။ အခုလိုဖြစ်လာလျှင်တော့ ကုသမှုခံယူဖို့ လိုအပ်လာပြီမို့၊ အန္တရာယ်မရောက်အောင် စနစ်တကျ စောင့်ကြည့်ကာကွယ်ပေးနိုင်မဲ့ နေရာမျိုး (စိတ်ရောဂါ ဆေးရုံ ဆေးခန်း) မျိုးကို ပို့ပေးဖို့ အရေးကြီးသွားပါပြီ။
ဒီနေရာမှာ ကိုယ့်ကိုယ်ကို အဆုံးစီရင်မှုကို ဖြစ်လာစေနိုင်တဲ့ စိတ်ဖိစီးမှုဒဏ်ရာမျိုးက လက်ရှိ မြန်မာနိုင်ငံထဲမှာ ကြုံနေရတဲ့ အကျပ်အတည်းမျိုးကနေ အများကို ထိခိုက်စေနိုင်တဲ့ အနေအထားမျိုးဖြစ်မှာ စိုးရိမ်ရပါတယ်။ လက်ရှိ စစ်ဘေးဒဏ်ကို ကိုယ်တိုင်ကြုံတွေ့ ခံစားနေရသူတွေရော၊ တဆင့် အကြိမ်ကြိမ် ကြားသိရသူတွေပါ လူအများ အခုလို စိတ်ဒဏ်ရာကြီးတွေ ရလာနိုင်ပါတယ်။ ဒီစိတ်ဒဏ်ရာတွေကို အဖန်တလဲ ပြန်ခံစားရကာ၊ ညဘက်မှာ အိပ်မက်ဆိုးတွေ မက်တာမျိုးလည်း ဖြစ်လာနိုင်ပါတယ်။ အထူးသဖြင့် အရွယ်နဲ့မမျှ စစ်ဒဏ်တွေ (သေကျေထိခိုက် မီးလောင်ပျက်စီးတာတွေ) ကို ကိုယ်တိုင် တွေ့မြင်ခံစားနေရတာ၊ ဒါမှမဟုတ် ကိုယ်ချစ်ခင်တဲ့ မိသားစုဝင် မိတ်ဆွေတွေ ခံစားလာရပြီး၊ ဘယ်လို ရှေ့ဆက်ဖို့နဲ့ ကူညီပေးရမှန်း မသိအောင်၊ မျှော်လင့်ချက်မဲ့တဲ့အထိ ဖြစ်လာတာတွေ ကြုံရနိုင်ပါတယ်။ ဒါမျိုး တစ်ဦးချင်း ခံစားရတာရော အများနဲ့ခံစားရတဲ့ စိတ်ဝေဒနာကြီး (Collective Trauma) အတွက်ပါ၊ အချင်းချင်းရိုင်းပင်း နားထောင်ပေးကာ မျှဝေခံစား ပံ့ပိုးကူညီပေးကြဖို့ အရေးကြီးလာပါတယ်။ အခုလို လုပ်ပေးခြင်းဖြင့် လက်ရှိစစ်ဘေးဒဏ်ကြုံနေရတာကနေ တချိန်လွတ်မြောက်နိုင်မှာကို တွေးပြီး၊ ဆက်ကြံကြံခံသွားနိုင်ဖို့ မျှော်လင့်ချက်တွေ ဖြစ်လာနိုင်ပါတယ်။ တကယ်တော့ လူတွေမှာ အခုလို ဘေးဒဏ်ကြုံလာလျှင် ကြံကြံခံနိုင်စွမ်း (Resilience) ရှိထားပြီးသား (ဥပမာ နာဂစ်မုန်တိုင်းမှာ ရင်ဆိုင်နိုင်ခဲ့တာ) မို့၊ အချင်းချင်းနားလည် ဖေးမရိုင်းပင်းပြီး ပြန်ပျိုးထောင်ပေးနိုင်ပါတယ်။ ဘာသာရေးလုပ်ဆောင်မှုတွေနဲ့လည်း အရင် အဆိုးမြင် (Negative Attitude) ဖြစ်ခဲ့တာကနေ၊ အကောင်းမြင် (Positive Attitude) မျှော်လင့်ချက်မျိုးကို ပြန်မွေးဖွားရှင်သန်စေနိုင်ပါတယ်။
ဒီရောဂါဆိုင်ရာအကြောင်း ပိုမိုသိရှိနားလည်နိုင်ဖို့ ကိုဝင်းမင်းက သြစတျေးလျအခြေစိုက် စိတ်ကျန်းမာရေး အထူးကုသမားတော်ကြီးနဲ့၊ မြန်မာဆေးတက္ကသိုလ်တွေရဲ့ ဂုဏ်ထူးဆောင်ပါမောက္ခ ဒေါက်တာ Raymond တင့်ဝေ ကို ဆက်သွယ်မေးမြန်းထားပါတယ်။
==== Unicode =====
ကိုယ့ျကိုယျကိုအဆုံးစီရငျမှုကို ကာကှယျရာမှာ ကာယကံရှငျထကျ ဘေးကနေ ကူညီပေးနိုငျတာက ပိုအရေးပါနိုငျတာမို့၊ ဘေးကနေ ကွိုသိနိုငျမဲ့လက်ခဏာတှကေို စောင့ျကွည့ျပေးဖို့ စိတျကနြျးမာရေးပညာရှငျတှကေ အကွံပွုကွပါတယျ။
စောင့ျကွည့ျသင့ျတဲ့ အဓိက လက်ခဏာတှကေတော့ စိတျနစေိတျထား ပွောငျးလဲလာပွီး၊ အားလုံးကို အဆိုးမွငျလာတာ (Negative Attitude)၊ လကျတှေ့အဆုံးစီရငျဖို့ စပွငျဆငျလာတာနဲ့ မြှောျလင့ျခကြျအားလုံး ဆုံးရှုံးပွီး အဆုံးစီရငျတာကလှဲလို့ တခွားနညျး မမွငျနိုငျတော့တာတှပေါ။ စိတျနစေိတျထား ပွောငျးလာတာအတှကျ သိသာတာက၊ အစောပိုငျး အကောငျးမွငျတှေးခေါျမှု (Positive Attitude) ရှိသူ၊ တကျကွှပွီး လနျးလနျးဆနျးဆနျးရှိသူမြိုးဟာ၊ နောကျပိုငျး သူ့ကိုယျသူအပေါျရော၊ ပတျဝနျးကငြျအပေါျမှာပါ အဆိုးမွငျတှေးခေါျမှု (Negative Attitude) ဘကျကို ပွောငျးသှားပွီး မှောငျမိုကျတဲ့နရောမှာ နရေသလို ခံစားသှားရတာပါ။ ဒီအတှကျ လကျတှေ့မစားခငြျ၊ မသောကျခငြျဖွဈတဲ့ လက်ခဏာအပွငျ၊ သူ့ရဲ့ နပေုံထိုငျပုံ ဟနျအမူအယာကပါ လိုကျပွောငျးလာကာ၊ ဒီ အဆိုးမွငျအတှေးနဲ့ပဲ နဈမြောနတေတျတာပါ။ သူ့အတှေးကို တခွားသူတှေ နားလညျမှာမဟုတျဘူး၊ ယူဆက ဘေးကလူတှကေို သူ စကားမပွောပွတော့ ဖွဈလာပါတယျ။ အခုလိုဖွဈလာလြှငျ သူ့ကို ထိတှေ့ဆကျဆံတာ (Engage) လုပျပွီး၊ သူ့ဘေးနားကနေ သူ့ခံစားခကြျကို မေးမွနျး၊ နားလညျ ပံ့ပိုးကူညီပေးဖို့က ပိုအရေးကွီးလာပါတယျ။
နောကျတခုက စောင့ျကွည့ျသင့ျတဲ့ လကျတှေ့အဆုံးစီရငျဖို့ စပွငျဆငျတာအတှကျတော့၊ အထကျပါအတိုငျး ထိတှေ့ဆကျဆံပွီး ရငျးနှီးမှုရလာတာနဲ့အမြှ သူ ဘာကွောင့ျ အခုလို အဆိုးမွငျ မြှောျလင့ျခကြျကုနျတာမြိုး တှေးလာရတာကို စမေးပွီး၊ နောကျမှာ ဘယျလောကျအထိ လကျတှေ့အဆုံးစီရငျဖို့ တှေးထားတာကိုပါ ဆကျမေးနိုငျပါတယျ။ ဒီလို အဆိုးမွငျ မြှောျလင့ျခကြျကုနျတာမြိုးကို မှားတာမြိုးလို့ ခကြျခငြျး ထောကျပွတာမြိုး မဟုတျဘဲ၊ အခြိနျအနညျးငယျယူ ထိတှေ့ဆကျဆံကာ၊ သူပွောတာတှကေို ဖွညျးဖွညျးခငြျး နားထောငျခံစားပေးပွီး ရငျးနှီးလာမှသာ အခုလို ဆကျမေးသင့ျတာပါ။ ဒီလို နားလညျရငျးနှီးမှုရှိလာတာနဲ့အမြှ အဆုံးစီရငျဖို့ စဉျးစားခကြျ (Suicidal Idea) သူ့ဘကျကလညျး ဖှင့ျပွောလာတတျပါတယျ။ နောကျဆုံး အဆုံးစီရငျဖို့ လကျတှေ့ပွငျထားခွငျး (Suicidal Planning) ကိုပါ ဆကျလကျရှာဖှေ မေးကွည့ျသင့ျပါတယျ။ လကျတှေ့အဆုံးစီရငျဖို့ ဥပမာ ဆေးအလှနျအကြှံသုံးမယျဆိုလြှငျ ဆေးတှေ အမြားကွီး ဆောငျလာတာမြိုးတှေ ဖွဈလာတတျပါတယျ။ အခုလို ပုံမှနျမဟုတျတဲ့ အပွုအမူမြိုးကိုလညျး သူ ဖှင့ျပွောလာနိုငျပါတယျ။ အခုလို အနအေထားရောကျလြှငျလညျး အဆုံးစီရငျဖို့ ပွငျဆငျထားတာတှကေို ဖယျရှားပဈပွီး၊ သူ့ကို စောင့ျကွည့ျပေးကာ သကျတောင့ျသကျသာ ဖွဈလာအောငျလညျး ဆှေးနှေးတိုငျပငျမှု ကုထုံး စပေးဖို့လိုပါတယျ။
ဒါ့အပွငျ မြှောျလင့ျခကြျအားလုံး ဆုံးရှုံးတာမြိုး (Sense of Hopelessness) မှာလညျး၊ ဒီ အမှောငျထုတှငျးနကျကွီးထဲကနေ ရုနျးမထှကျနိုငျတော့ဘူးလို့ တှေးကာ၊ အဆုံးစီရငျတဲ့နညျးပဲ ရှိတော့တယျလို့ ပွောလာတာတှကေ လကျတှေ့အဆုံးစီရငျဖို့ နီးလာခြိနျမှာ ဖွဈလာတတျပါတယျ။ အထူးသဖွင့ျ သူ့ခံစားခကြျကို အပေါျကအတိုငျး နားထောငျ မြှဝခေံစားပေးလာပွီး ရငျးနှီးမှုရှိလာလြှငျ၊ အခုလို မြှောျလင့ျခကြျကုနျ ဘဝကို အရှုံးပေးပါပွီဆိုတာမြိုးလညျး သူထုတျပွောလာတတျပါတယျ။ အခုလိုဖွဈလာလြှငျ ဒီ မြှောျလင့ျခကြျကုနျသှားတဲ့ အတှေးမြိုးဟာ တခါတရံမှ ပေါျလာတာလား၊ တနေ့ကို သုံးလေးခါဖွဈတာလား၊ တခြိနျလုံး ဖွဈနတောလားဆိုတာပါ ဆကျမေးသင့ျပါတယျ။ တခြိနျလုံးဖွဈနလြှေငျတော့ အန်တရာယျပိုကွီးသှားပါပွီ။ တခြို့ကလညျး သကွေောငျးကွံစီမှုဆိုငျရာ အမှာစကား၊ မှာတမျးခြှဖေို့ (Suicidal Note) စရေးလာတာမြိုး လုပျလာတတျပါတယျ။ အခုလိုဖွဈလာလြှငျတော့ ကုသမှုခံယူဖို့ လိုအပျလာပွီမို့၊ အန်တရာယျမရောကျအောငျ စနဈတကြ စောင့ျကွည့ျကာကှယျပေးနိုငျမဲ့ နရောမြိုး (စိတျရောဂါ ဆေးရုံ ဆေးခနျး) မြိုးကို ပို့ပေးဖို့ အရေးကွီးသှားပါပွီ။
ဒီနရောမှာ ကိုယ့ျကိုယျကို အဆုံးစီရငျမှုကို ဖွဈလာစနေိုငျတဲ့ စိတျဖိစီးမှုဒဏျရာမြိုးက လကျရှိ မွနျမာနိုငျငံထဲမှာ ကွုံနရေတဲ့ အကပြျအတညျးမြိုးကနေ အမြားကို ထိခိုကျစနေိုငျတဲ့ အနအေထားမြိုးဖွဈမှာ စိုးရိမျရပါတယျ။ လကျရှိ စဈဘေးဒဏျကို ကိုယျတိုငျကွုံတှေ့ ခံစားနရေသူတှရေော၊ တဆင့ျ အကွိမျကွိမျ ကွားသိရသူတှပေါ လူအမြား အခုလို စိတျဒဏျရာကွီးတှေ ရလာနိုငျပါတယျ။ ဒီစိတျဒဏျရာတှကေို အဖနျတလဲ ပွနျခံစားရကာ၊ ညဘကျမှာ အိပျမကျဆိုးတှေ မကျတာမြိုးလညျး ဖွဈလာနိုငျပါတယျ။ အထူးသဖွင့ျ အရှယျနဲ့မမြှ စဈဒဏျတှေ (သကြေထေိခိုကျ မီးလောငျပကြျစီးတာတှေ) ကို ကိုယျတိုငျ တှေ့မွငျခံစားနရေတာ၊ ဒါမှမဟုတျ ကိုယျခစြျခငျတဲ့ မိသားစုဝငျ မိတျဆှတှေေ ခံစားလာရပွီး၊ ဘယျလို ရှေ့ဆကျဖို့နဲ့ ကူညီပေးရမှနျး မသိအောငျ၊ မြှောျလင့ျခကြျမဲ့တဲ့အထိ ဖွဈလာတာတှေ ကွုံရနိုငျပါတယျ။ ဒါမြိုး တဈဦးခငြျး ခံစားရတာရော အမြားနဲ့ခံစားရတဲ့ စိတျဝဒေနာကွီး (Collective Trauma) အတှကျပါ၊ အခငြျးခငြျးရိုငျးပငျး နားထောငျပေးကာ မြှဝခေံစား ပံ့ပိုးကူညီပေးကွဖို့ အရေးကွီးလာပါတယျ။ အခုလို လုပျပေးခွငျးဖွင့ျ လကျရှိစဈဘေးဒဏျကွုံနရေတာကနေ တခြိနျလှတျမွောကျနိုငျမှာကို တှေးပွီး၊ ဆကျကွံကွံခံသှားနိုငျဖို့ မြှောျလင့ျခကြျတှေ ဖွဈလာနိုငျပါတယျ။ တကယျတော့ လူတှမှော အခုလို ဘေးဒဏျကွုံလာလြှငျ ကွံကွံခံနိုငျစှမျး (Resilience) ရှိထားပွီးသား (ဥပမာ နာဂဈမုနျတိုငျးမှာ ရငျဆိုငျနိုငျခဲ့တာ) မို့၊ အခငြျးခငြျးနားလညျ ဖေးမရိုငျးပငျးပွီး ပွနျပြိုးထောငျပေးနိုငျပါတယျ။ ဘာသာရေးလုပျဆောငျမှုတှနေဲ့လညျး အရငျ အဆိုးမွငျ (Negative Attitude) ဖွဈခဲ့တာကနေ၊ အကောငျးမွငျ (Positive Attitude) မြှောျလင့ျခကြျမြိုးကို ပွနျမှေးဖှားရှငျသနျစနေိုငျပါတယျ။
ဒီရောဂါဆိုငျရာအကွောငျး ပိုမိုသိရှိနားလညျနိုငျဖို့ ကိုဝငျးမငျးက သွစတြေးလအြခွစေိုကျ စိတျကနြျးမာရေး အထူးကုသမားတောျကွီးနဲ့၊ မွနျမာဆေးတက်ကသိုလျတှရေဲ့ ဂုဏျထူးဆောငျပါမောက်ခ ဒေါကျတာ Raymond တင့ျဝေ ကို ဆကျသှယျမေးမွနျးထားပါတယျ။
