COVID-19 နဲ့ စိတ်ဖိစီးမှုပြဿနာ

(Zawgyi/Unicode)

ကမ္ဘာတဝှမ်း COVID-19 ကပ်ဘေးကြောင့် အသွားအလာ ကန့်သတ်မှုတွေနဲ့ လူမှု စီးပွား အကျပ်အတည်းတွေ ကြုံလာနေရတာမှာ လူတွေအကြား စိတ်ပိုင်းဆိုင်ရာ ပြဿနာတွေလည်း သိသိသာသာ ပို ဆိုးလာနေတယ်လို့ ကျန်းမာရေး ပညာရှင်တွေက ပြောဆိုကြပါတယ်။ အထူးသဖြင့် ကိုဗစ်ကြောင့်ဖြစ်လာတဲ့ စိတ်ဖိစီးမှုဒဏ်နဲ့ အကျပ်အတည်းတွေကို အမျိုးသမီးတွေက ပို ခံစားကြရတယ်လို့ Hawaii ပြည်နယ်၊ Honolulu မြို့ Queen's Medical Center ဆေးရုံက စိတ်ပညာရပ်ဆိုင်ရာ ပညာရှင်တယောက်လည်းဖြစ်၊ လိုအပ်သူတွေကို အွန်လိုင်းပေါ်ကနေ အခမဲ့ စိတ်ကျန်းမာရေး ဆွေးနွေးမှုတွေလည်း လုပ်ပေးနေတဲ့ မဂျူးဂျူးမင်းသူက ပြောပါတယ်။ ကိုဗစ်ကာလမှာ ဘယ်လို စိတ်ဖိစီးမှု ပြဿနာတွေ ပိုများလာနေတာပါလဲ။ ဒီ စိတ်ဖိစီးမှုပြဿနာတွေ သက်သာရာရစေဖို့အတွက် ဘယ်လိုနည်းလမ်းတွေနဲ့ အထိရောက်ဆုံး ကုသနိုင်ပါမလဲ ဆိုတာ မဂျူးဂျူးမင်းသူကို မေးမြန်းပြီး ဒီသီတင်းပတ် အမျိုးသမီးကဏ္ဍမှာ မခင်ဖြူထွေးက တင်ဆက်ထားပါတယ်။

မဂျူးဂျူးမင်းသူက Hawaii ပြည်နယ် Honolulu မြို့မှာရှိတဲ့ Queen's Medical Center ဆေးရုံမှာ စိတ်ပိုင်းဆိုင်ရာ ပညာရှင်တယောက်အနေနဲ့ အလုပ် လုပ်နေတာ ဆိုတော့ အခု ကိုဗစ်ကာလကြီးမှာ စိတ်ပိုင်းဆိုင်ရာ ဖိစီးမှုတွေ ပြဿနာတွေက တော်တော်လေးလည်း အကျပ်အတည်းတွေ ပိုများလာတယ်လို့ ပညာရှင်တွေက ပြောနေကြတာဆိုတော့၊ ကိုယ်တိုင်က လက်တွေ့ ဒီလုပ်ငန်းခွင်ထဲမှာ ရှိနေတဲ့သူ တယောက်အနေနဲ့ ဆိုတော့ ကိုဗစ်ကြောင့်ဖြစ်လာတဲ့ စိတ်ဖိစီးမှုတွေ ဘာတွေ အဓိက ဖြစ်လာတာကို တွေ့ရပါလဲ။

“ဟုတ်ကဲ့။ စိတ်ဖိစီးမှုတွေ များလာတယ်။ အလုပ်လက်မဲ့တွေ ဖြစ်လာတဲ့အခါကျတော့ အရင်တုန်းကရှိထားတဲ့ဒဏ်ရာအဟောင်းတွေ၊ စိတ်ဒဏ်ရာတွေ ပေါ်လာတာ ပြန်တွေ့ရတယ်။ နောက်ပြီးတော့ ကိုယ့်ကိုယ်ကို သတ်သေဖို့အတွက် သေကြောင်းကြံပြီးတော့ ဆေးရုံရောက်လာတာတွေ တွေ့လာရတယ်။ နောက်တခါ ကျမရဲ့ လူနာတယောက်ဆိုရင် အသက်ကတော့ ၇၀ ကျော်ပြီ။ နှလုံးရောဂါနဲ့ ရောက်လာတာပါ။ ဒါပေမဲ့လို့ သူ အရင်တုန်းကရှိတဲ့ စီးပွားရေးတွေက ပျက်သွားတယ်။ စီးပွားရေးဆုံးရှုံးသွားတဲ့အပြင် လူတွေနဲ့လည်း မတွေ့တော့ဘူး။ မိသားစုကလည်း တခြား တိုင်းပြည်၊ တခြားပြည်နယ်တွေမှာ နေတယ် ဆိုတော့ သူ အထီးကျန်ပြီးတော့ သူ့နှလုံးရောဂါဖြစ်နေတာကို ဆက်မကုတော့ဘဲနဲ့ လက်လေ ျှာ့ပြီး သူ့အသက်ကို အဆုံးရှုံးခံလိုက်တယ်ပေါ့နော်။ ဒီ ကိုဗစ်ရဲ့ ရိုက်ခတ်မှုက တိုက်ရိုက်မဟုတ်သော်လည်း သွယ်ဝိုက်သောအားဖြင့်သော်လည်းကောင်း၊ စိတ်ဖိစီးမှု အရမ်းများပြီး ကိုယ့်ကိုယ့်ကို သေကြောင်းကြံတဲ့သူတွေလည်း ဆေးရုံ ရောက်လာတာ တွေ့ရပါတယ်ရှင့်။”

ဒီ စိတ်ကျ ရောဂါတို့၊ စိတ်ဖိစီးမှု တို့ဆိုတာတွေက ကိုဗစ်မတိုင်ခင်တုန်းကလည်း ရှိနေတဲ့ကိစ္စတွေပေါ့နော်။ ရှိနေတာကိုမှ ကိုဗစ်ကာလနောက်ပိုင်းမှာ ဒီအခြေအနေက ပိုပြီးတော့ ဆိုးတဲ့ဘက်ကို ဦးတည်သွားသလား။ ဘယ်လိုကွာခြားမှုတွေ ရှိသလဲဆိုတာကိုလည်း နှိုင်းယှဉ်ပြီးတော့ ပြောပြပေးပါလား။

“ဟုတ်ကဲ့။ CDC (ကူးစက်ရောဂါ ကာကွယ် ထိန်းချုပ်ရေးဌာန) ရဲ့ မှတ်တမ်းအရပေါ့နော်။ ဇွန်လ ၂၀၂၀ အစီရင်ခံစာမှာ ဘာပြောသလဲဆိုတော့ အခု ကိုဗစ်ရဲ့ ရိုက်ခတ်မှုကြောင့် စိတ်ဖိစီးမှုတွေ အရင်ကထက် ၃ ဆ မြှင့်တက်လာတယ်။ နောက်ပြီးတော့ depression (စိတ်ကျရောဂါ) ဆိုရင် အရင်ကထက် ၄ ဆ မြှင့်တက်လာတယ်။ နောက်ပြီးတော့ suicidal ideation ပေါ့နော်။ ကိုယ့်ကိုယ်ကို သေကြောင်းကြံဖို့ အတွေးတွေက အရင်ကထက် ၂ ဆ မြှင့်တက်လာတယ်။ နောက်ပြီးတော့ PTSD - Post Traumatic Stress Disorder (စိတ်ဒဏ်ရာကြောင့်ဖြစ်တဲ့ ဖိစီးမှုဝေဒနာ) ပေါ့နော်။ အဲ့ဒီဟာကကျတော့ အနည်းဆုံး ၄ ယောက်မှာ ၁ ယောက်က အဲ့ဒီရောဂါလက္ခဏာတွေ ပြလာကြတယ်။ အဲ့ဒီလိုမျိုး အခက်အခဲတွေ ကြုံတွေ့လာတဲ့အခါ ကျတော့ ကိုယ့်ဟာကိုယ် self medication (ကိုယ့်ဖာသာ ကုစားဖို့ကြိုးစားတာတွေ) လုပ်လာကြတယ်ပေါ့နော်။ သူတို့ရဲ့စစ်တမ်းအရ ပြောပြချက်ကတော့ လူ အတော်များများက အရက်သေစာ သုံးစွဲလာကြတယ်ပေါ့။ ၁၀ ယောက်မှာ ၁ ယောက်လောက်က အခုဆိုလို့ရှိရင် အိမ်မှာ တယောက်တည်းအထီးကျန်ပြီးတော့ အရက် ပိုသောက်လာတာတွေ တွေ့လာရတယ်လို့ သူတို့စစ်တမ်းထဲမှာ ပြောပြထားပါတယ်ရှင့်။”

ဒီကပ်ရောဂါကြောင့်မိုလို့ အသွားအလာကန့်သတ်မှုတွေနဲ့ အဘက်ဘက်ပေါ့နော် စီးပွားရေး၊ လူမှုရေး ဆုတ်ယုတ်မှုတွေကြားထဲမှာ ကိုဗစ်ကြောင့်သက်ရောက်မှုက အမျိုးသားနဲ့ အမျိုးသမီးကိုကြည့်ရင် အမျိုးသမီးတွေမှာ စိတ်ဒဏ်ရာပိုကြုံရတာ ဆိုတာမျိုးရော ပြောလို့ရနိုင်လား။ ဘယ်လို တွေ့ရလဲ။ ကိုယ် ကိုယ်တိုင် ကုသနေတဲ့လူနာတွေထဲမှာရော အများစုက အမျိုးသမီးတွေ ပိုများလာတာကို တွေ့ရလား။ ဒါမှမဟုတ် အမျိုးသားတွေ ပိုတွေ့ရလား။

“ဟုတ်ကဲ့။ အထူးသဖြင့်ကတော့ အမျိုးသမီးတွေက ပိုများတယ်လို့ စစ်တမ်းတွေမှာလည်း ကောက်ယူထားတယ်။ ကျမတို့ နေ့စဉ် ကုသနေတဲ့ သူတွေထဲမှာလည်း အမျိုးသမီးတွေ ပိုများပါတယ်ရှင့်။ အထူးသဖြင့် အိမ်တွင်းအကြမ်းဖက်မှုတွေ၊ နှစ်ကိုယ်ကြား အကြမ်းဖက်မှုတွေ ပိုများလာတယ်။ Lockdown အချိန်ကာလထဲမှာဆိုရင် မိသားစုတွေက အိမ်ထဲမှာ အကုန်လုံး စုပြုံပြီးတော့ ကလေးကလည်း ကျောင်းမသွားရ။ မိသားစုတွေကလည်း စီးပွားရေးကျဆင်းလာ။ စိတ်ကလည်း ကတောက်ကဆတွေဖြစ်။ စကားတွေများကြ။ အဲ့ဒီလိုပေါ့နော် လက်ပါလာကြတာ။ နောက်ပြီးတော့ Intimate Partner Violence ဆိုတဲ့ နှစ်ကိုယ်ကြား အကြမ်းဖက်မှုတွေက အထူးသဖြင့်က လက်ပါမှမဟုတ်ဘူး။ စိတ်ပိုင်းဆိုင်ရာ၊ ရုပ်ပိုင်းဆိုင်ရာ၊ လိင်ပိုင်းဆိုင်ရာ၊ ငွေကြေးချုပ်ကိုင်မှု။ အဲ့ဒီလိုမျိုးတွေ မျိုးစုံရှိကြတဲ့အခါကျတော့ အထူးသဖြင့် အမျိုးသမီးတွေက ဒီဘက်နိုင်ငံတွေမှာဆိုရင်လည်း သူတို့က ဝင်ငွေက ပိုနည်းကြတယ်။ သူတို့ရတဲ့ လစာက အမျိုးသားတွေထက် ပိုနည်းကြတဲ့အခါကျတော့ အမျိုးသားတွေရဲ့ ချုပ်ကိုင်မှု၊ ငွေကြေးချုပ်ကိုင်မှုအောက်ကို ရောက်သွားကြတာတွေလည်း ရှိတဲ့အတွက်ကြောင့်မိုလို့ အိမ်တွင်းအကြမ်းဖက်မှုတွေ ကတော့ ပိုပြီးတွေ့လာရပါတယ်ရှင့်။”

ဒီကိုဗစ်ကာလအတွင်းမှာ အိမ်တွင်းအကြမ်းဖက်မှုတွေ သိသိသာသာ ပိုများလာတယ်ဆိုတာကို ကုလသမဂ္ဂအပါအဝင် နိုင်ငံတကာ လူ့အခွင့်အရေးအဖွဲ့တွေ၊ အမျိုးသမီးအဖွဲ့တွေကလည်း အစီရင်ခံစာတွေ ထုတ်တာ တွေ့ရပါတယ်။ ဆိုတော့ ဒီဟာနဲ့ဆက်စပ်ပြီးတော့မှ ဖြစ်လာတဲ့ စိတ်ဖိစီးမှုဝေဒနာတွေကိုလည်း အမျိုးသမီးတွေ အတော်များများက ပိုပြီးတော့ ခံစားနေရတဲ့သဘောလို့လည်း ပြောလို့ရနိုင်တာပေါ့နော်။

“ဟုတ်ကဲ့ရှင့်။ UN Women ရဲ့ စစ်တမ်းကောက်ချက် အရဆိုလို့ရှိရင် အနည်းဆုံး ၂၀ ကနေ ၃၀ % အထိ အိမ်တွင်းအကြမ်းဖက်မှုတွေ မြင့်တက်လာတယ်။ အိမ်တွင်းအကြမ်းဖက်မှုလို့ ပြောတဲ့အခါကျရင် အမျိုးသမီးနဲ့ အမျိုးသားနဲ့ပဲ မမြင်စေချင်ဘဲနဲ့ မိသားစုတွင်းမှာလည်း ဖြစ်တတ်ကြတယ်။ မိဘနဲ့ သားသမီးနဲ့။ အထူးသဖြင့် အမျိုးသမီးတွေကတော့ အများဆုံး ခံရတာကို စစ်တမ်းတွေက တွေ့ရတယ်။ အမျိုးသမီးတွေ၊ မိန်းခလေးတွေ ၄ ယောက်မှာ ၁ ယောက်နှုန်း ခံရပြီးတော့ အမျိုးသားတွေမှာတော့ ၉ ယောက်မှာ ၁ ယောက်နှုန်း အိမ်တွင်း အကြမ်းဖက်မှုနဲ့ ရင်ဆိုင်ရတယ်လို့ စစ်တမ်းတွေမှာ ဖော်ပြထားတယ်ပေါ့နော်။ အထူးသဖြင့် ကိုဗစ်ကာလထဲမှာဆိုရင် Lockdown ဖြစ်သွားတယ်။ အိမ်မှာပဲ နေရတော့မယ်။ Stat At Home အမိန့်တွေ ရှိတဲ့အတွက်ကြောင့် လူတွေက အိမ်ထဲမှာပဲ အားလုံး စုပြုံ ပိတ်မိပြီးတော့ စီးပွားရေးကျတာက တစ်ခု။ လူမှုရေးတွေ ဆုတ်ယုတ်လာတာက တစ်ခု။ ကျောင်းတွေပိတ်ပြီးတော့ အိမ်မှာပဲကလေးတွေက နေရတာတို့။ အိမ်မှာပဲ ကလေးတွေကို အမေတွေက ဆရာမအနေနဲ့ စာပြရတာတို့ အဲ့ဒီ စိတ်ဖိစီးမှုတွေက အရမ်းများလာပြီးတော့ စိတ်ကတောက်ကဆဖြစ်ပြီး စကားများကြ၊ လက်ပါကြတာတွေ ဖြစ်တတ်ပါတယ်။ နောက်တစ်ခုကကျတော့ လူတွေ သိပ်ပြီးတော့ သတိမထားမိတာက Caregiver Burnout ဆိုတာကကျတော့ အိမ်က လူနာကိုပဲဖြစ်ပါစေ။ အိမ်က ကလေးတွေကိုပဲ ဖြစ်ပါစေ။ ပြုစုစောင့်ရှောက်ရတဲ့ စောင့်ရှောက်သူတွေမှာလည်း အရမ်းနဲ့ ပင်ပန်းနွမ်းနယ်လာပြီးတော့ သူတို့ရဲ့ စိတ်ဖိစီးမှုတွေလည်း အရမ်းများလာတယ်။ အဲ့ဒီလိုမျိုး စိတ်တအား ကျပ်လာတာတွေ ဖြစ်လာကြတယ်။ ဒေါသူတွေ ကြီးလာကြတယ်။ အဲ့ဒီလိုမျိုးပေါ့ အိမ်ကလူတွေကို ပြုစုစောင့်ရှောက်ရတဲ့သူတွေမှာလည်း စိတ်ထွက်ပေါက်မရဘဲနဲ့ အမြဲတမ်း ငြီးငွေ့ပြီးတော့ အဲ့ဒီလို ဖြစ်လာတတ်တာတွေလည်း တွေ့ရပါတယ်ရှင့်။”

အဲ့ဒီတော့ ကိုဗစ်ကြောင့်မိုလို့ စိတ်ဖိစီးမှု ကြုံရတဲ့သူတွေကို ဒီနိုင်ငံမှာရော ဘာတွေ အဓိက ကူညီစောင့်ရှောက်ပေးတာရှိသလဲ ဆိုတာလည်း ရှင်းပြပေးပါလား။

“စိတ်ဖိစီးမှုတွေ အရမ်းများလာပြီးတော့ စိတ်တွေ ကယောင်ခြောက်ခြား ဖြစ်လာတယ်။ စိတ်တွေ မတည်ငြိမ်တော့ဘူး ဆိုရင်တော့ ကုနည်းတွေကတော့ အမျိုးမျိုးရှိတယ်ပေါ့နော်။ ဆေးသောက်လို့ရတယ် ဆရာဝန်နဲ့တွေ့ပြီးတော့ စိတ်ငြိမ်ဆေးတွေ သောက်လို့ရတယ်။ ဒါပေမဲ့ အဲ့ဒီဟာကျတော့ သူ့ရဲ့ symptom လက္ခဏာတခုကိုပဲ ပျောက်ကင်းစေပြီးတော့ တကယ်တမ်း သူ့ရဲ့ အရင်းအမြစ်ဖြစ်တဲ့ ပြဿနာရဲ့ အရင်းအမြစ်ဖြစ်တဲ့ စိတ်ဒဏ်ရာတို့၊ စိတ်ဖိစီးမှုတို့။ အဲ့ဒါတွေကတော့ counseling (စိတ်ကျန်းမာရေး ဆွေးနွေးမှု) နဲ့ကုမှသာ တကယ်လိုရာ ခရီးကို ရောက်တယ်ပေါ့နော်။ ဒီပြဿနာကို အဓိက ဖြေရှင်းနိုင်မယ်။ နောက်ပြီးကျတော့ Chaplain Service တွေကနေ လာပြီးတော့ သူတို့ကိုးကွယ်ရာ ယုံကြည်ရာ ဘာသာရပ်ဆိုင်ရာ ဘုန်းတော်ကြီးတွေ၊ ဘုန်းကြီးတွေကနေလာပြီး အားပေးစကားပြောတာတွေလည်း ရှိတယ်။ အဲ့ဒီတော့ ဆေးပညာတခုတည်းနဲ့မဟုတ်ဘဲနဲ့ အလုံးစုံ လူတယောက်ရဲ့ လိုအပ်ချက်ပေါ်မှာ မူတည်ပြီးတော့လည်း ကျမတို့တွေက ဝိုင်းပြီးတော့ ကုပေးရပါတယ်ရှင့်။”

မြန်မာနိုင်ငံမှာဆိုရင်လည်း အခုဆိုရင် COVID-19 ကူးစက်မှုတွေက ပိုပြီးတော့ ဆိုးလာတယ်။ အကျပ်အတည်းတွေ ပိုများလာတယ်။ ဆိုတော့ စိတ်ဖိစီးမှုတွေလည်း ပိုပြီးတော့ များလာမယ့်အနေအထား အလားအလာတွေ ရှိနေတာပေါ့နော်။ မြန်မာနိုင်ငံမှာတော့ စာရင်းအတိအကျ ပြုစုထားတာတော့ လောလောဆယ် မရှိသေးဘူးပေါ့လေ။ ဆိုကြပါစို့။ တချို့တွေက စားဝတ်နေရေး အတွက် ရုန်းကန်နေရတဲ့အခါကျတော့ ကိုယ့်မှာစိတ်ဖိစီးမှု ဝေဒနာ ဖြစ်လို့ ဖြစ်နေမှန်း မစဉ်းစားနိုင်တာ။ မတွေးမိတာမျိုးတွေလည်း ရှိနိုင်တယ်။ နောက်ပြီးတော့ ကုသမှုပိုင်းမှာလည်း အလွယ်တကူ ကုသမှုခံယူဖို့ ခက်ခဲတာတွေလည်း ရှိနိုင်ပါတယ်။ ဆိုတော့ အဲ့ဒီလိုလူတွေအတွက် အခု ကိုဗစ်ကာလမှာ သူတို့ရဲ့ ဖိစီးမှုတွေ သက်သာဖို့ဆိုရင် ဘယ်လို အကြံဉာဏ်တွေ ပေးနိုင်ပါမလဲ။

“စိတ်က ပုံမှန်မဟုတ်ဘူး။ အရမ်းနဲ့ စိတ်ဖိစီးမှုတွေ များနေတယ်။ အကျပ်အတည်းတွေ အရမ်းရောက်နေတယ်။ ဘာလုပ်လို့ ဘာလုပ်ကိုင်ရမလဲမသိဘူး။ ဘယ်သူမှ စကားပြောစရာ မရှိဘူး ဆိုလို့ရှိရင် ဖြစ်နိုင်ရင် ကျမရဲ့ page ဖြစ်တဲ့ Jue Jue Safe Space ကနေ Free Consultation (အခမဲ့ ဆွေးနွေးအကြံပေးတာ) တွေ ရှိပါတယ်။ လာရောက်ပြီးတော့ ဆက်သွယ်လို့ရပါတယ်။ နောက်ပြီးတော့ မြန်မာပြည်မှာဆိုလို့ရှိရင်လည်း ကျမတို့နဲ့တွဲဖက်ပြီးတော့ အတူတူလုပ်နေကြတဲ့ Reach Out Myanmar အဖွဲ့ဆိုရင်လည်း Online Free Counseling (အွန်လိုင်းပေါ်ကနေ အခမဲ့ စိတ်ကျန်းမာရေးဆွေးနွေးမှု) တွေ ပေးနေပါတယ်။ ဖြစ်နိုင်လို့ရှိရင်တော့ မြန်မာပြည်မှာလည်း တတ်နိုင်တဲ့ဘက်ကနေ စိတ်ပညာရှင်များက ဝိုင်းဝန်းပြီးတော့ စိတ်ဝေဒနာတွေ၊ စိတ်ဖိစီးမှုအကျပ်အတည်း တွေကို ဖြေရှင်းဖို့အတွက် ကြိုးစားနေကြပါတယ်ရှင်။ အဲ့ဒီတော့ တယောက်တည်း ကြိတ်ပြီးတော့ ခံစားနေစရာ မလိုဘူးပေါ့နော်။ နောက်ပြီးတော့ ဖြစ်နိုင်ရင် တယောက်တည်း မနေဘဲနဲ့ ကိုယ့်ရဲ့ ဘေးနား ပတ်ဝန်းကျင်က စိတ်ချယုံကြည်ရတဲ့ သူငယ်ချင်းတွေ၊ မိသားစုတွေ၊ ကိုယ်စိတ်ချယုံကြည်ရတဲ့ သူတွေနဲ့ ရင်ဖွင့်စကားပြောပါ။ တယောက်တည်း မနေဘဲနဲ့ ဗွီဒီယို ကော လေးတွေ၊ ဖုန်းကောလေးတွေကို အထူးသဖြင့် မိသားစုနဲ့ ဝေးနေတယ်ဆိုရင် ခေါ်ပေးပါ။ နောက်ပြီးတော့ စိတ်ပျော်ရွှင် လန်းဆန်းအောင် ဟာသလေးတွေ ကြည့်ပေးတာ၊ ရုပ်ရှင်လေးတွေကြည့်ပေးတာ။ နောက် Tiktok တွေ အခုနောက်ပိုင်း အရမ်းကစားလာကြတာတွေ ရှိတယ်။ နောက်တခု အရေးကြီးတာကတော့ ကိုယ်လက်လှုပ်ရှားမှု ရှိအောင် နေပါပေါ့နော်။ ကိုယ့်ရဲ့ကိုယ်လက် လှုပ်ရှားတဲ့အခါကျလို့ရှိရင် ကိုယ့်ရဲ့ ခန္ဓာကိုယ်က ကြည်လင် လန်းဆန်းတဲ့အခါ စိတ်တွေက ပျော်ရွှင်လန်းဆန်းလာတဲ့ အကျိုးကျေးဇူးတွေ ရှိတဲ့အတွက်ကြောင့်မိုလို့၊ စိတ်ညစ်တယ်ဆိုပြီး ထိုင်မနေဘဲ ကိုယ့်ဘက်က တတ်နိုင်တဲ့ Selfcare လေးတွေ၊ ကိုယ့်ကိုယ်ကို ပြုစုပျိုးထောင်နိုင်တဲ့ နည်းလမ်းလေးတွေလည်း လုပ်ပေးဖို့အတွက် တိုက်တွန်းပါရစေရှင့်။”

COVID-19 နဲ့ စိတ်ဖိစီးမှုပြဿနာ

======================================

[Unicode Version]

COVID-19 နဲ့ စိတျဖိစီးမှုပွူနာ (အမြိုးသမီးကဏ်ဍ)
ကမ်ဘာတဝှမျး COVID-19 ကပျဘေးကွောင့ျ အသှားအလာ ကန့ျသတျမှုတှနေဲ့ လူမှု စီးပှား အကပြျအတညျးတှေ ကွုံလာနရေတာမှာ လူတှအေကွား စိတျပိုငျးဆိုငျရာ ပွူနာတှလေညျး သိသိသာသာ ပို ဆိုးလာနတေယျလို့ ကနြျးမာရေး ပညာရှငျတှကေ ပွောဆိုကွပါတယျ။ အထူးသဖွင့ျ ကိုဗဈကွောင့ျဖွဈလာတဲ့ စိတျဖိစီးမှုဒဏျနဲ့ အကပြျအတညျးတှကေို အမြိုးသမီးတှကေ ပို ခံစားကွရတယျလို့ Hawaii ပွညျနယျ၊ Honolulu မွို့ Queen's Medical Center ဆေးရုံက စိတျပညာရပျဆိုငျရာ ပညာရှငျတယောကျလညျးဖွဈ၊ လိုအပျသူတှကေို အှနျလိုငျးပေါျကနေ အခမဲ့ စိတျကနြျးမာရေး ဆှေးနှေးမှုတှလေညျး လုပျပေးနတေဲ့ မဂြူးဂြူးမငျးသူက ပွောပါတယျ။ ကိုဗဈကာလမှာ ဘယျလို စိတျဖိစီးမှု ပွူနာတှေ ပိုမြားလာနတောပါလဲ။ ဒီ စိတျဖိစီးမှုပွူနာတှေ သကျသာရာရစဖေို့အတှကျ ဘယျလိုနညျးလမျးတှနေဲ့ အထိရောကျဆုံး ကုသနိုငျပါမလဲ ဆိုတာ မဂြူးဂြူးမငျးသူကို မေးမွနျးပွီး ဒီသီတငျးပတျ အမြိုးသမီးကဏ်ဍမှာ မခငျဖွူထှေးက တငျဆကျထားပါတယျ။

မဂြူးဂြူးမငျးသူက Hawaii ပွညျနယျ Honolulu မွို့မှာရှိတဲ့ Queen's Medical Center ဆေးရုံမှာ စိတျပိုငျးဆိုငျရာ ပညာရှငျတယောကျအနနေဲ့ အလုပျ လုပျနတော ဆိုတော့ အခု ကိုဗဈကာလကွီးမှာ စိတျပိုငျးဆိုငျရာ ဖိစီးမှုတှေ ပွူနာတှကေ တောျတောျလေးလညျး အကပြျအတညျးတှေ ပိုမြားလာတယျလို့ ပညာရှငျတှကေ ပွောနကွေတာဆိုတော့၊ ကိုယျတိုငျက လကျတှေ့ ဒီလုပျငနျးခှငျထဲမှာ ရှိနတေဲ့သူ တယောကျအနနေဲ့ ဆိုတော့ ကိုဗဈကွောင့ျဖွဈလာတဲ့ စိတျဖိစီးမှုတှေ ဘာတှေ အဓိက ဖွဈလာတာကို တှေ့ရပါလဲ။

“ဟုတျကဲ့။ စိတျဖိစီးမှုတှေ မြားလာတယျ။ အလုပျလကျမဲ့တှေ ဖွဈလာတဲ့အခါကတြော့ အရငျတုနျးကရှိထားတဲ့ဒဏျရာအဟောငျးတှေ၊ စိတျဒဏျရာတှေ ပေါျလာတာ ပွနျတှေ့ရတယျ။ နောကျပွီးတော့ ကိုယ့ျကိုယျကို သတျသဖေို့အတှကျ သကွေောငျးကွံပွီးတော့ ဆေးရုံရောကျလာတာတှေ တှေ့လာရတယျ။ နောကျတခါ ကမြရဲ့ လူနာတယောကျဆိုရငျ အသကျကတော့ ၇၀ ကြောျပွီ။ နှလုံးရောဂါနဲ့ ရောကျလာတာပါ။ ဒါပမေဲ့လို့ သူ အရငျတုနျးကရှိတဲ့ စီးပှားရေးတှကေ ပကြျသှားတယျ။ စီးပှားရေးဆုံးရှုံးသှားတဲ့အပွငျ လူတှနေဲ့လညျး မတှေ့တော့ဘူး။ မိသားစုကလညျး တခွား တိုငျးပွညျ၊ တခွားပွညျနယျတှမှော နတေယျ ဆိုတော့ သူ အထီးကနြျပွီးတော့ သူ့နှလုံးရောဂါဖွဈနတောကို ဆကျမကုတော့ဘဲနဲ့ လကျလေ ြှာ့ပွီး သူ့အသကျကို အဆုံးရှုံးခံလိုကျတယျပေါ့နောျ။ ဒီ ကိုဗဈရဲ့ ရိုကျခတျမှုက တိုကျရိုကျမဟုတျသောျလညျး သှယျဝိုကျသောအားဖွင့ျသောျလညျးကောငျး၊ စိတျဖိစီးမှု အရမျးမြားပွီး ကိုယ့ျကိုယ့ျကို သကွေောငျးကွံတဲ့သူတှလေညျး ဆေးရုံ ရောကျလာတာ တှေ့ရပါတယျရှင့ျ။”

ဒီ စိတျကြ ရောဂါတို့၊ စိတျဖိစီးမှု တို့ဆိုတာတှကေ ကိုဗဈမတိုငျခငျတုနျးကလညျး ရှိနတေဲ့ကိစ်စတှပေေါ့နောျ။ ရှိနတောကိုမှ ကိုဗဈကာလနောကျပိုငျးမှာ ဒီအခွအေနကေ ပိုပွီးတော့ ဆိုးတဲ့ဘကျကို ဦးတညျသှားသလား။ ဘယျလိုကှာခွားမှုတှေ ရှိသလဲဆိုတာကိုလညျး နှိုငျးယှဉျပွီးတော့ ပွောပွပေးပါလား။

“ဟုတျကဲ့။ CDC (ကူးစကျရောဂါ ကာကှယျ ထိနျးခြုပျရေးဌာန) ရဲ့ မှတျတမျးအရပေါ့နောျ။ ဇှနျလ ၂၀၂၀ အစီရငျခံစာမှာ ဘာပွောသလဲဆိုတော့ အခု ကိုဗဈရဲ့ ရိုကျခတျမှုကွောင့ျ စိတျဖိစီးမှုတှေ အရငျကထကျ ၃ ဆ မွှင့ျတကျလာတယျ။ နောကျပွီးတော့ depression (စိတျကရြောဂါ) ဆိုရငျ အရငျကထကျ ၄ ဆ မွှင့ျတကျလာတယျ။ နောကျပွီးတော့ suicidal ideation ပေါ့နောျ။ ကိုယ့ျကိုယျကို သကွေောငျးကွံဖို့ အတှေးတှကေ အရငျကထကျ ၂ ဆ မွှင့ျတကျလာတယျ။ နောကျပွီးတော့ PTSD - Post Traumatic Stress Disorder (စိတျဒဏျရာကွောင့ျဖွဈတဲ့ ဖိစီးမှုဝဒေနာ) ပေါ့နောျ။ အဲ့ဒီဟာကကတြော့ အနညျးဆုံး ၄ ယောကျမှာ ၁ ယောကျက အဲ့ဒီရောဂါလက်ခဏာတှေ ပွလာကွတယျ။ အဲ့ဒီလိုမြိုး အခကျအခဲတှေ ကွုံတှေ့လာတဲ့အခါ ကတြော့ ကိုယ့ျဟာကိုယျ self medication (ကိုယ့ျဖာသာ ကုစားဖို့ကွိုးစားတာတှေ) လုပျလာကွတယျပေါ့နောျ။ သူတို့ရဲ့စဈတမျးအရ ပွောပွခကြျကတော့ လူ အတောျမြားမြားက အရကျသစော သုံးစှဲလာကွတယျပေါ့။ ၁၀ ယောကျမှာ ၁ ယောကျလောကျက အခုဆိုလို့ရှိရငျ အိမျမှာ တယောကျတညျးအထီးကနြျပွီးတော့ အရကျ ပိုသောကျလာတာတှေ တှေ့လာရတယျလို့ သူတို့စဈတမျးထဲမှာ ပွောပွထားပါတယျရှင့ျ။”

ဒီကပျရောဂါကွောင့ျမိုလို့ အသှားအလာကန့ျသတျမှုတှနေဲ့ အဘကျဘကျပေါ့နောျ စီးပှားရေး၊ လူမှုရေး ဆုတျယုတျမှုတှကွေားထဲမှာ ကိုဗဈကွောင့ျသကျရောကျမှုက အမြိုးသားနဲ့ အမြိုးသမီးကိုကွည့ျရငျ အမြိုးသမီးတှမှော စိတျဒဏျရာပိုကွုံရတာ ဆိုတာမြိုးရော ပွောလို့ရနိုငျလား။ ဘယျလို တှေ့ရလဲ။ ကိုယျ ကိုယျတိုငျ ကုသနတေဲ့လူနာတှထေဲမှာရော အမြားစုက အမြိုးသမီးတှေ ပိုမြားလာတာကို တှေ့ရလား။ ဒါမှမဟုတျ အမြိုးသားတှေ ပိုတှေ့ရလား။

“ဟုတျကဲ့။ အထူးသဖွင့ျကတော့ အမြိုးသမီးတှကေ ပိုမြားတယျလို့ စဈတမျးတှမှောလညျး ကောကျယူထားတယျ။ ကမြတို့ နေ့စဉျ ကုသနတေဲ့ သူတှထေဲမှာလညျး အမြိုးသမီးတှေ ပိုမြားပါတယျရှင့ျ။ အထူးသဖွင့ျ အိမျတှငျးအကွမျးဖကျမှုတှေ၊ နှဈကိုယျကွား အကွမျးဖကျမှုတှေ ပိုမြားလာတယျ။ Lockdown အခြိနျကာလထဲမှာဆိုရငျ မိသားစုတှကေ အိမျထဲမှာ အကုနျလုံး စုပွုံပွီးတော့ ကလေးကလညျး ကြောငျးမသှားရ။ မိသားစုတှကေလညျး စီးပှားရေးကဆြငျးလာ။ စိတျကလညျး ကတောကျကဆတှဖွေဈ။ စကားတှမြေားကွ။ အဲ့ဒီလိုပေါ့နောျ လကျပါလာကွတာ။ နောကျပွီးတော့ Intimate Partner Violence ဆိုတဲ့ နှဈကိုယျကွား အကွမျးဖကျမှုတှကေ အထူးသဖွင့ျက လကျပါမှမဟုတျဘူး။ စိတျပိုငျးဆိုငျရာ၊ ရုပျပိုငျးဆိုငျရာ၊ လိငျပိုငျးဆိုငျရာ၊ ငှကွေေးခြုပျကိုငျမှု။ အဲ့ဒီလိုမြိုးတှေ မြိုးစုံရှိကွတဲ့အခါကတြော့ အထူးသဖွင့ျ အမြိုးသမီးတှကေ ဒီဘကျနိုငျငံတှမှောဆိုရငျလညျး သူတို့က ဝငျငှကေ ပိုနညျးကွတယျ။ သူတို့ရတဲ့ လစာက အမြိုးသားတှထေကျ ပိုနညျးကွတဲ့အခါကတြော့ အမြိုးသားတှရေဲ့ ခြုပျကိုငျမှု၊ ငှကွေေးခြုပျကိုငျမှုအောကျကို ရောကျသှားကွတာတှလေညျး ရှိတဲ့အတှကျကွောင့ျမိုလို့ အိမျတှငျးအကွမျးဖကျမှုတှေ ကတော့ ပိုပွီးတှေ့လာရပါတယျရှင့ျ။”

ဒီကိုဗဈကာလအတှငျးမှာ အိမျတှငျးအကွမျးဖကျမှုတှေ သိသိသာသာ ပိုမြားလာတယျဆိုတာကို ကုလသမဂ်ဂအပါအဝငျ နိုငျငံတကာ လူ့အခှင့ျအရေးအဖှဲ့တှေ၊ အမြိုးသမီးအဖှဲ့တှကေလညျး အစီရငျခံစာတှေ ထုတျတာ တှေ့ရပါတယျ။ ဆိုတော့ ဒီဟာနဲ့ဆကျစပျပွီးတော့မှ ဖွဈလာတဲ့ စိတျဖိစီးမှုဝဒေနာတှကေိုလညျး အမြိုးသမီးတှေ အတောျမြားမြားက ပိုပွီးတော့ ခံစားနရေတဲ့သဘောလို့လညျး ပွောလို့ရနိုငျတာပေါ့နောျ။

“ဟုတျကဲ့ရှင့ျ။ UN Women ရဲ့ စဈတမျးကောကျခကြျ အရဆိုလို့ရှိရငျ အနညျးဆုံး ၂၀ ကနေ ၃၀ % အထိ အိမျတှငျးအကွမျးဖကျမှုတှေ မွင့ျတကျလာတယျ။ အိမျတှငျးအကွမျးဖကျမှုလို့ ပွောတဲ့အခါကရြငျ အမြိုးသမီးနဲ့ အမြိုးသားနဲ့ပဲ မမွငျစခေငြျဘဲနဲ့ မိသားစုတှငျးမှာလညျး ဖွဈတတျကွတယျ။ မိဘနဲ့ သားသမီးနဲ့။ အထူးသဖွင့ျ အမြိုးသမီးတှကေတော့ အမြားဆုံး ခံရတာကို စဈတမျးတှကေ တှေ့ရတယျ။ အမြိုးသမီးတှေ၊ မိနျးခလေးတှေ ၄ ယောကျမှာ ၁ ယောကျနှုနျး ခံရပွီးတော့ အမြိုးသားတှမှောတော့ ၉ ယောကျမှာ ၁ ယောကျနှုနျး အိမျတှငျး အကွမျးဖကျမှုနဲ့ ရငျဆိုငျရတယျလို့ စဈတမျးတှမှော ဖောျပွထားတယျပေါ့နောျ။ အထူးသဖွင့ျ ကိုဗဈကာလထဲမှာဆိုရငျ Lockdown ဖွဈသှားတယျ။ အိမျမှာပဲ နရေတော့မယျ။ Stat At Home အမိန့ျတှေ ရှိတဲ့အတှကျကွောင့ျ လူတှကေ အိမျထဲမှာပဲ အားလုံး စုပွုံ ပိတျမိပွီးတော့ စီးပှားရေးကတြာက တဈခု။ လူမှုရေးတှေ ဆုတျယုတျလာတာက တဈခု။ ကြောငျးတှပေိတျပွီးတော့ အိမျမှာပဲကလေးတှကေ နရေတာတို့။ အိမျမှာပဲ ကလေးတှကေို အမတှေကေ ဆရာမအနနေဲ့ စာပွရတာတို့ အဲ့ဒီ စိတျဖိစီးမှုတှကေ အရမျးမြားလာပွီးတော့ စိတျကတောကျကဆဖွဈပွီး စကားမြားကွ၊ လကျပါကွတာတှေ ဖွဈတတျပါတယျ။ နောကျတဈခုကကတြော့ လူတှေ သိပျပွီးတော့ သတိမထားမိတာက Caregiver Burnout ဆိုတာကကတြော့ အိမျက လူနာကိုပဲဖွဈပါစေ။ အိမျက ကလေးတှကေိုပဲ ဖွဈပါစေ။ ပွုစုစောင့ျရှောကျရတဲ့ စောင့ျရှောကျသူတှမှောလညျး အရမျးနဲ့ ပငျပနျးနှမျးနယျလာပွီးတော့ သူတို့ရဲ့ စိတျဖိစီးမှုတှလေညျး အရမျးမြားလာတယျ။ အဲ့ဒီလိုမြိုး စိတျတအား ကပြျလာတာတှေ ဖွဈလာကွတယျ။ ဒေါသူတှေ ကွီးလာကွတယျ။ အဲ့ဒီလိုမြိုးပေါ့ အိမျကလူတှကေို ပွုစုစောင့ျရှောကျရတဲ့သူတှမှောလညျး စိတျထှကျပေါကျမရဘဲနဲ့ အမွဲတမျး ငွီးငှေ့ပွီးတော့ အဲ့ဒီလို ဖွဈလာတတျတာတှလေညျး တှေ့ရပါတယျရှင့ျ။”

အဲ့ဒီတော့ ကိုဗဈကွောင့ျမိုလို့ စိတျဖိစီးမှု ကွုံရတဲ့သူတှကေို ဒီနိုငျငံမှာရော ဘာတှေ အဓိက ကူညီစောင့ျရှောကျပေးတာရှိသလဲ ဆိုတာလညျး ရှငျးပွပေးပါလား။

“စိတျဖိစီးမှုတှေ အရမျးမြားလာပွီးတော့ စိတျတှေ ကယောငျခွောကျခွား ဖွဈလာတယျ။ စိတျတှေ မတညျငွိမျတော့ဘူး ဆိုရငျတော့ ကုနညျးတှကေတော့ အမြိုးမြိုးရှိတယျပေါ့နောျ။ ဆေးသောကျလို့ရတယျ ဆရာဝနျနဲ့တှေ့ပွီးတော့ စိတျငွိမျဆေးတှေ သောကျလို့ရတယျ။ ဒါပမေဲ့ အဲ့ဒီဟာကတြော့ သူ့ရဲ့ symptom လက်ခဏာတခုကိုပဲ ပြောကျကငျးစပွေီးတော့ တကယျတမျး သူ့ရဲ့ အရငျးအမွဈဖွဈတဲ့ ပွူနာရဲ့ အရငျးအမွဈဖွဈတဲ့ စိတျဒဏျရာတို့၊ စိတျဖိစီးမှုတို့။ အဲ့ဒါတှကေတော့ counseling (စိတျကနြျးမာရေး ဆှေးနှေးမှု) နဲ့ကုမှသာ တကယျလိုရာ ခရီးကို ရောကျတယျပေါ့နောျ။ ဒီပွူနာကို အဓိက ဖွရှေငျးနိုငျမယျ။ နောကျပွီးကတြော့ Chaplain Service တှကေနေ လာပွီးတော့ သူတို့ကိုးကှယျရာ ယုံကွညျရာ ဘာသာရပျဆိုငျရာ ဘုနျးတောျကွီးတှေ၊ ဘုနျးကွီးတှကေနလောပွီး အားပေးစကားပွောတာတှလေညျး ရှိတယျ။ အဲ့ဒီတော့ ဆေးပညာတခုတညျးနဲ့မဟုတျဘဲနဲ့ အလုံးစုံ လူတယောကျရဲ့ လိုအပျခကြျပေါျမှာ မူတညျပွီးတော့လညျး ကမြတို့တှကေ ဝိုငျးပွီးတော့ ကုပေးရပါတယျရှင့ျ။”

မွနျမာနိုငျငံမှာဆိုရငျလညျး အခုဆိုရငျ COVID-19 ကူးစကျမှုတှကေ ပိုပွီးတော့ ဆိုးလာတယျ။ အကပြျအတညျးတှေ ပိုမြားလာတယျ။ ဆိုတော့ စိတျဖိစီးမှုတှလေညျး ပိုပွီးတော့ မြားလာမယ့ျအနအေထား အလားအလာတှေ ရှိနတောပေါ့နောျ။ မွနျမာနိုငျငံမှာတော့ စာရငျးအတိအကြ ပွုစုထားတာတော့ လောလောဆယျ မရှိသေးဘူးပေါ့လေ။ ဆိုကွပါစို့။ တခြို့တှကေ စားဝတျနရေေး အတှကျ ရုနျးကနျနရေတဲ့အခါကတြော့ ကိုယ့ျမှာစိတျဖိစီးမှု ဝဒေနာ ဖွဈလို့ ဖွဈနမှေနျး မစဉျးစားနိုငျတာ။ မတှေးမိတာမြိုးတှလေညျး ရှိနိုငျတယျ။ နောကျပွီးတော့ ကုသမှုပိုငျးမှာလညျး အလှယျတကူ ကုသမှုခံယူဖို့ ခကျခဲတာတှလေညျး ရှိနိုငျပါတယျ။ ဆိုတော့ အဲ့ဒီလိုလူတှအေတှကျ အခု ကိုဗဈကာလမှာ သူတို့ရဲ့ ဖိစီးမှုတှေ သကျသာဖို့ဆိုရငျ ဘယျလို အကွံဉာဏျတှေ ပေးနိုငျပါမလဲ။

“စိတျက ပုံမှနျမဟုတျဘူး။ အရမျးနဲ့ စိတျဖိစီးမှုတှေ မြားနတေယျ။ အကပြျအတညျးတှေ အရမျးရောကျနတေယျ။ ဘာလုပျလို့ ဘာလုပျကိုငျရမလဲမသိဘူး။ ဘယျသူမှ စကားပွောစရာ မရှိဘူး ဆိုလို့ရှိရငျ ဖွဈနိုငျရငျ ကမြရဲ့ page ဖွဈတဲ့ Jue Jue Safe Space ကနေ Free Consultation (အခမဲ့ ဆှေးနှေးအကွံပေးတာ) တှေ ရှိပါတယျ။ လာရောကျပွီးတော့ ဆကျသှယျလို့ရပါတယျ။ နောကျပွီးတော့ မွနျမာပွညျမှာဆိုလို့ရှိရငျလညျး ကမြတို့နဲ့တှဲဖကျပွီးတော့ အတူတူလုပျနကွေတဲ့ Reach Out Myanmar အဖှဲ့ဆိုရငျလညျး Online Free Counseling (အှနျလိုငျးပေါျကနေ အခမဲ့ စိတျကနြျးမာရေးဆှေးနှေးမှု) တှေ ပေးနပေါတယျ။ ဖွဈနိုငျလို့ရှိရငျတော့ မွနျမာပွညျမှာလညျး တတျနိုငျတဲ့ဘကျကနေ စိတျပညာရှငျမြားက ဝိုငျးဝနျးပွီးတော့ စိတျဝဒေနာတှေ၊ စိတျဖိစီးမှုအကပြျအတညျး တှကေို ဖွရှေငျးဖို့အတှကျ ကွိုးစားနကွေပါတယျရှငျ။ အဲ့ဒီတော့ တယောကျတညျး ကွိတျပွီးတော့ ခံစားနစေရာ မလိုဘူးပေါ့နောျ။ နောကျပွီးတော့ ဖွဈနိုငျရငျ တယောကျတညျး မနဘေဲနဲ့ ကိုယ့ျရဲ့ ဘေးနား ပတျဝနျးကငြျက စိတျခယြုံကွညျရတဲ့ သူငယျခငြျးတှေ၊ မိသားစုတှေ၊ ကိုယျစိတျခယြုံကွညျရတဲ့ သူတှနေဲ့ ရငျဖှင့ျစကားပွောပါ။ တယောကျတညျး မနဘေဲနဲ့ ဗှီဒီယို ကော လေးတှေ၊ ဖုနျးကောလေးတှကေို အထူးသဖွင့ျ မိသားစုနဲ့ ဝေးနတေယျဆိုရငျ ခေါျပေးပါ။ နောကျပွီးတော့ စိတျပြောျရှှငျ လနျးဆနျးအောငျ ဟာသလေးတှေ ကွည့ျပေးတာ၊ ရုပျရှငျလေးတှကွေည့ျပေးတာ။ နောကျ Tiktok တှေ အခုနောကျပိုငျး အရမျးကစားလာကွတာတှေ ရှိတယျ။ နောကျတခု အရေးကွီးတာကတော့ ကိုယျလကျလှုပျရှားမှု ရှိအောငျ နပေါပေါ့နောျ။ ကိုယ့ျရဲ့ကိုယျလကျ လှုပျရှားတဲ့အခါကလြို့ရှိရငျ ကိုယ့ျရဲ့ ခန်ဓာကိုယျက ကွညျလငျ လနျးဆနျးတဲ့အခါ စိတျတှကေ ပြောျရှှငျလနျးဆနျးလာတဲ့ အကြိုးကြေးဇူးတှေ ရှိတဲ့အတှကျကွောင့ျမိုလို့၊ စိတျညဈတယျဆိုပွီး ထိုငျမနဘေဲ ကိုယ့ျဘကျက တတျနိုငျတဲ့ Selfcare လေးတှေ၊ ကိုယ့ျကိုယျကို ပွုစုပြိုးထောငျနိုငျတဲ့ နညျးလမျးလေးတှလေညျး လုပျပေးဖို့အတှကျ တိုကျတှနျးပါရစရှေင့ျ။”