(Zawgyi/Unicode)
ကမ္ဘာတဝှမ်း ရာသီဥတု ဖောက်ပြန်ပြောင်းလဲမှုတွေကို စုပေါင်း ကာကွယ်ဟန့်တားနိုင်ဖို့ ရည်ရွယ်ပြီး ကုလသမဂ္ဂ ဦးဆောင်ကျင်းပတဲ့ ထိပ်သီးဆွေးနွေးပွဲ COP26 ကို ယူကေနိုင်ငံ Glasgow မြို့မှာ နိုဝင်ဘာလထဲ ကျင်းပခဲ့သလို၊ ကမ္ဘာကြီး ပူနွေးလာမှုနဲ့ သဘာ၀ ပတ်ဝန်းကျင် ရေရှည် စိမ်းလန်းရေးအတွက် လူတဦးချင်းစီကရော ကိုယ့်တနိုင်တပိုင် ဘယ်လို အပြောင်းအလဲတွေ လုပ်နိုင်မလဲ ဆိုတာကို လူတွေ အများအပြား စဉ်းစား လုပ်ဆောင် လာနေကြပါတယ်။ ယူကေနိုင်ငံ Bringhton မြို့က သူနာပြုတဦးကတော့ သူ့ဒေသက ကမ်းခြေတလေ ျှာက် စွန့်ပစ် ပလတ်စတစ်ပစ္စည်းတွေကို လိုက်လံ ကောက်ယူ စုဆောင်းပြီး အနုပညာပစ္စည်းလေးတွေ ဖန်တီးနေပါတယ်။ ဘာကြောင့် သူ ခုလို လုပ်ဖြစ်တာပါလဲ။ ပင်လယ် သမုဒ္ဒရာကြီးတွေထဲ ပလတ်စတစ် အမှိုက်စွန့်ပစ်မှုတွေ ဘယ်လောက်တောင်များ ရှိနေလဲ။ ဒါတွေက သဘာဝပတ်ဝန်းကျင်အတွက် ဘယ်လိုဆိုးကျိုးတွေ ဖြစ်စေသလဲ ဆိုတာတွေကို ဒီသီတင်းပတ် အမျိုးသမီးကဏ္ဍမှာ မခင်ဖြူထွေးက စုစည်းတင်ပြထားပါတယ်။
ကမ္ဘာတဝှမ်း ပလတ်စတစ်ပစ္စည်း သုံးစွဲမှုတွေ တိုးလာတာနဲ့အမ ျှ အလွယ်တကူ ပျက်စီး ပျောက်ပျက်မသွားနိုင်တဲ့ ပလတ်စတစ် စွန့်ပစ်ပစ္စည်းတွေဟာ နှစ်စဉ် တန်ချိန် သန်း ၃၀၀ လောက်အထိ ရှိလာနေပြီး သဘာဝပတ်ဝန်းကျင်ကို အကြီးအကျယ် ထိခိုက်ပျက်စီးလာစေတဲ့အကြောင်း သဘာဝပတ်ဝန်းကျင်ဆိုင်ရာ ကုလသမဂ္ဂ အစီအစဉ် UNEP က သတိပေးထားပါတယ်။
နှစ်စဉ် ပင်လယ်သမုဒ္ဒရာတွေထဲ ရောက်လာတဲ့ ပလတ်စတစ် စွန့်ပစ်ပစ္စည်းပေါင်းက တန်ချိန် ၈ သန်းလောက်ရှိပြီး ရေသတ္တဝါတွေနဲ့ သူတို့ရှင်သန် နေထိုင်တဲ့ သမုဒ္ဒရာတွေရဲ့ ဂဟစနစ်တွေ ပျက်စီး တိမ်ကောလာတဲ့အထိ ခြိမ်းခြောက်မှုတွေ ရှိလာနေတာပါ။ ဒါကြောင့်လဲ ဒီလို ပလတ်စတစ်အမှိုက်တွေကို ဘယ်လို ထိန်းချုပ်ကြမလဲ။ ဘယ်လို ပြန်လည် အသုံးပြုပြီး သဘာဝပတ်ဝန်းကျင်အတွက် ထိခိုက်မှုနည်းအောင် လုပ်ကြမလဲ ဆိုတာတွေကို သဘာဝပတ်ဝန်းကျင်အရေး တက်ကြွ လှုပ်ရှားသူတွေက ကြိုးပမ်းလာကြပါတယ်။
UK နိုင်ငံ Brighton မြို့က သူနာပြုဆရာမ Sammie Aplin ကတော့ မနက်ခင်းတိုင်း သူနေထိုင်တဲ့နေရာအနီး ကမ်းခြေတလေ ျှာက် ရေထဲ မေ ျာပါလာတဲ့ ပလတ်စတစ်အမှိုက်တွေကို လိုက်လံ ကောက်ယူ စုဆောင်းပါတယ်။ အင်္ဂလန်တောင်ပိုင်း ကမ်းရိုးတန်းမှာ တည်ရှိတဲ့ Brighton မြို့ဟာ ခရီးသွားတွေ အများအပြား လာရောက်လေ့ရှိတဲ့နေရာဖြစ်သလို၊ စွန့်ပစ်အမှိုက်တွေ ကလည်း ပေါပါတယ်။ ဒါကြောင့် သူနာပြုဆရာမ Aplin အတွက် တနေ့ တနေ့ကမ်းခြေမှာ ရှိနေတဲ့ အမှိုက်တွေက ကောက်လို့ မကုန်နိုင်အောင် ဖြစ်နေတာပါ။ သူ ကောက်ယူလာတဲ့ စွန့်ပစ် ပလတ်စတစ်အမှိုက်တွေကို အကောင်းဆုံး ပြန်လည် အသုံးပြုနိုင်မယ့် နည်းတခုကိုလည်း သူနာပြု Aplin က ရှာတွေ့ခဲ့ပါတယ်။
ဆေးရုံမှာ ပင်ပင်ပန်းပန်း အလုပ် လုပ်ပြီး ပြန်လာတဲ့အခါတိုင်း အနုပညာလက်ရာတချို့ ဖန်တီးပြီး စိတ်အပန်းဖြေလေ့ရှိတဲ့ Aplin ဟာ ကိုဗစ်ကာလ အသွားအလာ ကန့်သတ်မှုတွေ ရှိနေတဲ့အချိန် သူ စုဆောင်းကောက်ယူထားတဲ့ ပလတ်စတစ် စွန့်ပစ်ပစ္စည်းတွေနဲ့ အနုပညာလက်ရာတွေကို စတင် ဖန်တီးလာခဲ့ပါတယ်။ ဒီလို ဖန်တီးရတာက သူ့အတွက် အကောင်းဆုံး စိတ်အပန်းဖြေနည်း ဖြစ်သလို၊ စွန့်ပစ်ပလတ်စတစ်တွေကို ပြန်လည် အသုံးပြုတဲ့အတွက် သဘာဝပတ်ဝန်းကျင် ထိခိုက်မှု နည်းစေဖို့လည်း သူက အဓိက ရည်ရွယ်ပါတယ်။
အနုပညာဖန်တီးသူ တယောက်အနေနဲ့ အရောင်အသွေး စုံတဲ့ ပစ္စည်းလေးတွေ တွေ့တဲ့အခါ ဝမ်းသာရပေမဲ့၊ ဒါက ပလတ်စတစ် စွန့်ပစ်အမှိုက်တွေ ဖြစ်နေတဲ့အခါ၊ ဒီလိုပလတ်စတစ်တွေရဲ့ သက်ရောက်မှုကို တွေးမိပြီး စိတ်မကောင်း ဖြစ်ရတယ်လို့ သူနာပြုဆရာမ Sammie Aplin က ပြောပါတယ်။
"အရောင်အသွေးရှိတဲ့ ဘာ ပစ္စည်းလေးပဲတွေ့တွေ့ ကျမ ပျော်ပါတယ်။ အဲ့ဒါလေးတွေက အနုပညာဖန်တီးဖို့ အတွက်တော့ အင်မတန် ကောင်းတာမို့ တဘက်မှာ အဲ့ဒါလေးတွေ တွေ့ရင် ကျမ စိတ်ထဲမှာ ပျော်မိပေမဲ့ တဘက်မှကျတော့လည်း ဒီပစ္စည်းတွေက ဘာလို့ကမ်းခြေမှာ ရှိနေရတာလဲဆိုတဲ့ အတွေးနဲ့ စိတ်မကောင်းဖြစ်ရပါတယ်။ ဒီပလတ်စတစ်အမှိုက်တွေက ဒီလိုနေရာမှာ မရှိသင့်ဘူးလေ။ ပြီးခဲ့တဲ့နှစ်အတွင်း ကျမ တယောက်တည်း ရှာတွေ့တဲ့ ပစ္စည်းတွေတင် အတော်ကိုများပါတယ်။”
သူတယောက်တည်း ရှာဖွေတွေ့ရှိတဲ့ ပလတ်စတစ် စွန့်ပစ်ပစ္စည်းတွေတောင် မရေမတွက်နိုင် ဖြစ်နေရင်၊ နေ့စဉ် ဒီလို စွန့်ပစ်ပစ္စည်းတွေ ဘယ်လောက်တောင် ရှိနေမလဲ တွေးပြီး Aplin ကတော့ စိတ်မကောင်း ဖြစ်နေသူပါ။ ဒါကြောင့်လည်း ဒီလို စွန့်ပစ်ပစ္စည်းတွေကို တတ်နိုင်သလောက် ပြန်လည် အသုံးပြုတယ်လို့ ပြောပါတယ်။
သူ့အနေနဲ့ အရောင်အသွေးစုံ ပစ္စည်းတွေနဲ့ အနုပညာလက်ရာတွေ ဖန်တီးဖြစ်တာ ကတော့ Brighton မြို့က လိင်တူစုံမက်သူ အသိုင်းအဝိုင်းကို ထင်ဟပ်စေတဲ့ သက်တံရောင်စုံ သင်္ကေတကို ဖော်ပြရာ ရောက်စေဖို့ဖြစ်သလို၊ ဗြိတိန် အမျိုးသားကျန်းမာရေးဌာန NHS ကျန်းမာရေး ဝန်ထမ်းတယောက် အနေနဲ့လည်း သက်တံရောင်ဟာ ကပ်ဘေးကာလအတွင်း NHS ကျန်းမာရေး ဝန်ထမ်းတွေကို ထောက်ခံအားပေးကြောင်း ပြသတဲ့ သင်္ကေတ ဖြစ်နေတာကြောင့်ပါ။ ဘယ်လို ပုံစံနဲ့ပဲဖြစ်ဖြစ် သူ့အတွက်ကတော့ ခလို ပလတ်စတစ် စွန့်ပစ် ပစ္စည်းတွေကို ပြန်လည် အသုံးပြုနိုင်ဖို့က သိပ်ကို အရေးကြီးပါတယ်။
"စွန့်ပစ်အမှိုက်တွေကို တနေရာရာမှာ အသုံးပြုနိုင်တဲ့ ပစ္စည်းတခုအဖြစ် မြင်ဖို့ အင်မတန့်…အင်မတန်ကို အရေးကြီးပါတယ်။ မဟုတ်ရင် ဒီပစ္စည်းတွေဟာ မြေကြီး ဒါမှမဟုတ် အမှိုက်ပုံတွေထဲမှာ ရှိနေမှာပါ။ ခုလို ပြန်သုံးလိုက်တော့ တယောက်ယောက်ရဲ့ အိမ်နံရံမှာ အနည်းဆုံး နှစ် အနည်းအကျဉ်းလောက်ပဲဖြစ်ဖြစ်၊ တယောက်ယောက်အတွက် နှစ်လိုဖွယ်ရာ အရာတခုအဖြစ် ရှိနေနိုင်ပါတယ်။”
အစောပိုင်းမှာတော့ သူ့ရဲ့ အနုပညာ ဖန်တီးမှုတွေကို မိသားစုတွေနဲ့ မိတ်ဆွေတွေအတွက် လက်ဆောင်ပစ္စည်းလေးတွေ အဖြစ် ဖန်တီးဖြစ်ခဲ့တာပါ။ ဒါပေမဲ့ နောက်ပိုင်းမှာတော့ သူ့ရဲ့ လက်ရာတွေ တစ တစ လူသိများလာခဲ့ပြီး လန်ဒန်မြို့တော်ကနေပါ မှာယူသူတွေ ရှိလာပါတယ်။
အလွယ်တကူ ပျက်စီး ပျောက်ပြယ်မသွားနိုင်တဲ့ ပလတ်စတစ်အမှိုက်တွေ ကမ္ဘာပေါ်က သမုဒ္ဒရာကြီးတွေထဲမှာ ဘယ်လောက်ကြာကြာ ကတည်းက ဘယ်လောက်တောင်များများ ရှိနေမလဲ ဆိုတာကတော့ သူနာပြုဆရာမ Alpin ရှာဖွေ စုဆောင်းရရှိတဲ့ စွန့်ပစ်ပစ္စည်းတွေကို ကြည့်ရုံနဲ့တင် သိနိုင်ပါတယ်။
"ဟိုး နှစ်အတော်ကြာက ပစ္စည်းတချို့ကိုတောင် ကမ်းခြေမှာ ကျမ ရှာတွေ့ဖူးပါတယ်။ သိပ်မကြာခင် လအနည်းငယ်ကပဲ Fairy တံဆိပ် အရည်ဘူးလေးတခု ကျမ တွေ့ခဲ့တယ်။ အဲ့ဒါလေးဆိုရင် ၁၉၇၀ ပြည့်လွန်နှစ်တွေလောက်ကလို့ ဘူးလေး ထင်ပါတယ်။ Rowntree's Smarties ချောကလက်ဘူးဖုံးလေးလည်း ရှာတွေ့ဖူးတယ်။ အဲ့ဒါကလည်း ၁၉၆၀-၇၀ ကာလတွေက ပစ္စည်းတွေပါ။ ခုထိ အကောင်းအတိုင်း ရှိနေကြတုန်းပဲ။ ဒီမှာကြည့်လေ။”
ပလတ်စတစ်အမှိုက်တွေဟာ နှစ်ပေါင်းရာနဲ့ချီတဲ့အထိ ပျက်ပြယ်မသွားနိုင်ပါဘူး။ ဒီလို အလွယ်တကူ မပျက်စီးတဲ့ ပလတ်စတစ်အမှိုက်တွေ ပင်လယ်ထဲ စွန့်ပစ်ကြတဲ့အခါ ရေသတ္တဝါတွေ အများအပြား ထိခိုက်ပျက်စီးကြရပါတယ်။ ဒီအထဲမှာ ရှားပါး ပင်လယ်လိပ်ကြီးတွေလည်း ပါ ပါတယ်။ ပလတ်စတစ်တွေကို မထိန်းချုပ်နိုင်တာက တချို့ ရေသတ္တဝါတွေကို မျိုးတုံးတဲ့အထိ အန္တရာယ် ဖြစ်နိုင်တယ်ဆိုတာကို သဘာ၀ ပတ်ဝန်းကျင်အရေး ဆောင်ရွက်နေသူတွေကတော့ သတိပေးနေကြပါတယ်။
Brighton မြို့မှာရှိတဲ့ ကမ္ဘာ့ရှေးအကျဆုံး အဏ္ဏဝါပြတိုက် SEA LIFE Brighton မှာ စီမံကွပ်ကဲရေးမှူး လုပ်နေတဲ့ Joe Williams ကတော့ ပလတ်စတစ်စွန့်ပစ် ပစ္စည်းတွေကြောင့် ပင်လယ်လိပ်တွေ ရှင်သန်ရေး အန္တရာယ် ဖြစ်လာစေတယ်လို့ ပြောပါတယ်။
"ပလတ်စတစ်တွေကြောင့် လိပ်တွေ အန္တရာယ်ဖြစ်စေပါတယ်။ လိပ်တွေဟာ သဘာဝအတိုင်း နေထိုင်သွားလာချိန်မှာ ဂျယ်လီငါးလေးတွေကို စားကြပါတယ်။ စွန့်ပစ် ပလတ်စတစ်အိတ်တွေက ဂျယ်လီငါးနဲ့ အတော်လေး တူကြပါတယ်။ ဆိုတော့ လိပ်တွေအတွက်က ပလတ်စတစ် တွေ့ရင် အိုး..ဒါ ငါတို့အစာပဲ စားမယ် ဆိုတာမျိုးနဲ့ စားကြတာပါပဲ။ ပလတ်စတစ်တွေ သူတို့အူထဲ ရောက်တဲ့အခါမှာတော့ အန္တရာယ်ဖြစ်ပြီး သေကြရပါတယ်။”
သမုဒ္ဒရာထဲ ရောက်လာတဲ့ ပလတ်စတစ် အစိတ်အပိုင်း အစအန နေ့စဉ် ၈ သန်း လောက်ရှိတယ် ဆိုတာသိရင် လူတွေ အံ့အားသင့်နိုင်တယ် လို့လည်း Williams က ပြောပါတယ်။ အခုနောက်ပိုင်းကာလတွေမှာ အခြေအနေက ပိုပြီးတော့တောင် ဆိုးလာတယ်လို့လည်း သူက ပြောပါတယ်။
"ဒီက ပင်လယ်ကမ်းခြေတွေ သန့်ရှင်းနေစေဖို့ ကျနော် ကြိုးပမ်း လုပ်ဆောင်နေတာ ၇ နှစ် ရှိနေပါပြီ။ ဒီကာလတလေ ျှာက်လုံးမှာ ဒီနှစ်ကတော့ အရင်နှစ်တွေကထက် အများကြီး ပိုဆိုးလာပါတယ်။”
ပင်လယ်ရေဟာ တချိန်လုံး စီးနေသလို၊ ရေစီးကြောင်းတွေကလည်း ပြောင်းလဲ နေတာကြောင့် ပလတ်စတစ်အမှိုက်တွေ ဟာလည်း ဒီရေစီးနဲ့အတူ ရေ နယ်နိမိတ် အကန့်အသတ်မရှိ ရွေ့လျား မျောပါနေတာပါ။ ဒါကြောင့် တနေရာတည်းမှာ သန့်ရှင်းနေအောင် လုပ်နေရုံနဲ့ မလုံလောက်ဘဲ နေရာတိုင်းမှာ အားလုံးက ဝိုင်းဝန်း ဆောင်ရွက်ကြဖို့ လိုအပ်တယ်လို့ Williams က ပြောပါတယ်။
"Brington ကမ်းခြေမှာ ပလတ်စတစ်အိတ်တလုံး ပစ်ချထားခဲ့လိုက်တာက ဂရိနိုင်ငံမှာရှိတဲ့ ရှားပါး ပင်လယ်လိပ်တွေကို ထိခိုက်စေ လိမ့်မယ်လို့ တွေးဖို့က ခက်ကောင်း ခက်ပါလိမ့်မယ်။ ဒါပေမဲ့ ဒါက တကယ်ကို ဖြစ်နေတာပါ။ သမုဒ္ဒရာ ရေစီးကြောင်းတွေရဲ့ အပြောင်းအလဲ၊ ရွေ့လျား မျောပါဖို့လွယ်တဲ့ သဘာဝတွေအရ ပလတ်စတစ်အမှိုက်တွေဟာ ကမ္ဘာတဝှမ်း ဘယ်နေရာကိုမဆို ရောက်သွား နိုင်ပါတယ်။”
ဒါကြောင့်လည်း သူနာပြုဆရာမလေး Aplin ကတော့ အနုပညာပစ္စည်းတွေ ဖန်တီးဖို့အတွက် လိုအပ်တာပဲဖြစ်ဖြစ်၊ မလိုအပ်တဲ့ အရာပဲဖြစ်ဖြစ် ကမ်းခြေကိုရောက်လာတဲ့ ပလတ်စတစ်အမှိုက် မျိုးစုံကို ကောက်ယူ ဖယ်ရှားပေးပါတယ်။
ဒီကနေ့ ကမ္ဘာကြီး ကြုံနေရတဲ့ သဘာဝပတ်ဝန်းကျင်ဆိုင်ရာ ပြဿနာတွေထဲမှာ အကြီးမားဆုံး ပြဿနာကြီး ၂ ခုက ဥတုရာသီ ဖောက်ပြန်မှုနဲ့ ပလတ်စတစ်ညစ်ညမ်းမှု ပြဿနာ ဖြစ်တယ်ဆိုပြီး ကျွမ်းကျင် ပညာရှင်တွေက ပြောဆိုထားပါတယ်။ ကမ္ဘာကြီးပူနွေးမှု ဖြစ်စေတဲ့ ဖန်လုံအိမ်ဓာတ်ငွေ့ ထုတ်လွှတ်မှုကို ဖြစ်စေတဲ့ အကြောင်းရင်းတွေထဲမှာ ပလတ်စတစ်ပစ္စည်းနဲ့ အမှိုက်တွေ ပါ နေတာပါ။
ရာသီဥတု ဖောက်ပြန် ပြောင်းလဲမှု ဟန့်တားရေး အစိုးရတွေနဲ့ ပူးပေါင်းဖွဲ့စည်းထားတဲ့ Intergovernmental Panel on Climate Change အဖွဲ့က သုတေသီတွေရဲ့လေ့လာချက်အရဆိုရင် - ပလတ်စတစ်ထုတ်ကုန်တွေနဲ့ စွန့်ပစ်ပစ္စည်းတွေကြောင့် ၂၀၁၉ ခုနှစ်အတွင်း ဖန်လုံအိမ် ဓာတ်ငွေ့ ထုတ်လုပ်မှုပမာဏ တန်ချိန် သန်း ၈၅၀ အထိ ရှိခဲ့ပြီး ဒါကို မထိန်းချုပ်နိုင်ရင် လာမယ့် ၂၀၅၀ ခုနှစ်ကျရင် ပလတ်စတစ်ကြောင့် ဖြစ်လာတဲ့ ဖန်လုံအိမ်ဓာတ်ငွေ့ ထုတ်လွှတ်မှုဟာ တန်ချိန် ၂.၈ ဘီလျံအထိ ဖြစ်လာလိမ့်မယ်လို့ သတိပေးထားပါတယ်။ ကမ္ဘာကြီး ပိုမို ပူနွေးလာတာနဲ့အမျှ ရာသီဥတု ဖောက်ပြန်မှုတွေရဲ့ဒဏ်ကို လူသားတွေ တိုးပြီး ခံစားလာကြရပါတယ်။ ဒါကိုဟန့်တားဖို့ ကမ္ဘာကြီး ပူနွေးမှုကိုဖြစ်စေတဲ့ ဖန်လုံအိမ်ဓာတ်ငွေ့ ထုတ်လွှတ်မှုကို လျော့ချဖို့ဆိုတာမှာ ပလတ်စတစ်ပြဿနာကို ချန်ထားလို့ မရနိုင်ပါဘူး။
ကမ္ဘာကြီးပူနွေးမှုနဲ့ ကမ္ဘာတဝှမ်းကြုံနေရတဲ့ ရာသီဥတု ဖောက်ပြန် ပြောင်းလဲမှုတွေကို စုပေါင်း ကာကွယ်ဟန့်တားဖို့ ဆိုတာမှာတော့ - နိုင်ငံတွေ အစိုးရတွေ ပူးပေါင်းဆောင်ရွက်မှုက အရေးကြီးသလို၊ ထိရောက်တဲ့ ပူးပေါင်းဆောင်ရွက်မှုတွေ ရှိလာအောင် လူတဦး တယောက်ချင်းစီကလည်း တာဝန်သိစိတ်နဲ့ ကိုယ်တတ်နိုင်တဲ့ဘက်က ပူးပေါင်း ပါဝင် ဆောင်ရွက်ဖို့ အရေးကြီးပါတယ်။ ဒါကြောင့် Bringhton မြို့က သူနာပြုဆရာမ Alpin လို တာဝန်သိနိုင်ငံသားတွေ အများအပြား လိုအပ်တယ်ဆိုတာ တင်ပြရင်း ဒီသီတင်းပတ် အမျိုးသမီးကဏ္ဍကို ဒီမှာပဲ ရပ်နားခွင့်ပြုပါ။ ကျမ ခင်ဖြူထွေးပါရှင့်။
========================
[Unicode]
စှန့ျပဈ ပလတျစတဈတှနေဲ့ အနုပညာလကျရာတခြို့ ဖနျတီးသူ (အမြိုးသမီးကဏ်ဍ)
ကမ်ဘာတဝှမျး ရာသီဥတု ဖောကျပွနျပွောငျးလဲမှုတှကေို စုပေါငျး ကာကှယျဟန့ျတားနိုငျဖို့ ရညျရှယျပွီး ကုလသမဂ်ဂ ဦးဆောငျကငြျးပတဲ့ ထိပျသီးဆှေးနှေးပှဲ COP26 ကို ယူကနေိုငျငံ Glasgow မွို့မှာ နိုဝငျဘာလထဲ ကငြျးပခဲ့သလို၊ ကမ်ဘာကွီး ပူနှေးလာမှုနဲ့ သဘာ၀ ပတျဝနျးကငြျ ရရှေညျ စိမျးလနျးရေးအတှကျ လူတဦးခငြျးစီကရော ကိုယ့ျတနိုငျတပိုငျ ဘယျလို အပွောငျးအလဲတှေ လုပျနိုငျမလဲ ဆိုတာကို လူတှေ အမြားအပွား စဉျးစား လုပျဆောငျ လာနကွေပါတယျ။ ယူကနေိုငျငံ Bringhton မွို့က သူနာပွုတဦးကတော့ သူ့ဒသေက ကမျးခွတေလေ ြှာကျ စှန့ျပဈ ပလတျစတဈပစ်စညျးတှကေို လိုကျလံ ကောကျယူ စုဆောငျးပွီး အနုပညာပစ်စညျးလေးတှေ ဖနျတီးနပေါတယျ။ ဘာကွောင့ျ သူ ခုလို လုပျဖွဈတာပါလဲ။ ပငျလယျ သမုဒ်ဒရာကွီးတှထေဲ ပလတျစတဈ အမှိုကျစှန့ျပဈမှုတှေ ဘယျလောကျတောငျမြား ရှိနလေဲ။ ဒါတှကေ သဘာဝပတျဝနျးကငြျအတှကျ ဘယျလိုဆိုးကြိုးတှေ ဖွဈစသေလဲ ဆိုတာတှကေို ဒီသီတငျးပတျ အမြိုးသမီးကဏ်ဍမှာ မခငျဖွူထှေးက စုစညျးတငျပွထားပါတယျ။
ကမ်ဘာတဝှမျး ပလတျစတဈပစ်စညျး သုံးစှဲမှုတှေ တိုးလာတာနဲ့အမ ြှ အလှယျတကူ ပကြျစီး ပြောကျပကြျမသှားနိုငျတဲ့ ပလတျစတဈ စှန့ျပဈပစ်စညျးတှဟော နှဈစဉျ တနျခြိနျ သနျး ၃၀၀ လောကျအထိ ရှိလာနပွေီး သဘာဝပတျဝနျးကငြျကို အကွီးအကယြျ ထိခိုကျပကြျစီးလာစတေဲ့အကွောငျး သဘာဝပတျဝနျးကငြျဆိုငျရာ ကုလသမဂ်ဂ အစီအစဉျ UNEP က သတိပေးထားပါတယျ။
နှဈစဉျ ပငျလယျသမုဒ်ဒရာတှထေဲ ရောကျလာတဲ့ ပလတျစတဈ စှန့ျပဈပစ်စညျးပေါငျးက တနျခြိနျ ၈ သနျးလောကျရှိပွီး ရသေတ်တဝါတှနေဲ့ သူတို့ရှငျသနျ နထေိုငျတဲ့ သမုဒ်ဒရာတှရေဲ့ ဂဟစနဈတှေ ပကြျစီး တိမျကောလာတဲ့အထိ ခွိမျးခွောကျမှုတှေ ရှိလာနတောပါ။ ဒါကွောင့ျလဲ ဒီလို ပလတျစတဈအမှိုကျတှကေို ဘယျလို ထိနျးခြုပျကွမလဲ။ ဘယျလို ပွနျလညျ အသုံးပွုပွီး သဘာဝပတျဝနျးကငြျအတှကျ ထိခိုကျမှုနညျးအောငျ လုပျကွမလဲ ဆိုတာတှကေို သဘာဝပတျဝနျးကငြျအရေး တကျကွှ လှုပျရှားသူတှကေ ကွိုးပမျးလာကွပါတယျ။
UK နိုငျငံ Brighton မွို့က သူနာပွုဆရာမ Sammie Aplin ကတော့ မနကျခငျးတိုငျး သူနထေိုငျတဲ့နရောအနီး ကမျးခွတေလေ ြှာကျ ရထေဲ မေ ြာပါလာတဲ့ ပလတျစတဈအမှိုကျတှကေို လိုကျလံ ကောကျယူ စုဆောငျးပါတယျ။ အငျ်ဂလနျတောငျပိုငျး ကမျးရိုးတနျးမှာ တညျရှိတဲ့ Brighton မွို့ဟာ ခရီးသှားတှေ အမြားအပွား လာရောကျလေ့ရှိတဲ့နရောဖွဈသလို၊ စှန့ျပဈအမှိုကျတှေ ကလညျး ပေါပါတယျ။ ဒါကွောင့ျ သူနာပွုဆရာမ Aplin အတှကျ တနေ့ တနေ့ကမျးခွမှော ရှိနတေဲ့ အမှိုကျတှကေ ကောကျလို့ မကုနျနိုငျအောငျ ဖွဈနတောပါ။ သူ ကောကျယူလာတဲ့ စှန့ျပဈ ပလတျစတဈအမှိုကျတှကေို အကောငျးဆုံး ပွနျလညျ အသုံးပွုနိုငျမယ့ျ နညျးတခုကိုလညျး သူနာပွု Aplin က ရှာတှေ့ခဲ့ပါတယျ။
ဆေးရုံမှာ ပငျပငျပနျးပနျး အလုပျ လုပျပွီး ပွနျလာတဲ့အခါတိုငျး အနုပညာလကျရာတခြို့ ဖနျတီးပွီး စိတျအပနျးဖွလေေ့ရှိတဲ့ Aplin ဟာ ကိုဗဈကာလ အသှားအလာ ကန့ျသတျမှုတှေ ရှိနတေဲ့အခြိနျ သူ စုဆောငျးကောကျယူထားတဲ့ ပလတျစတဈ စှန့ျပဈပစ်စညျးတှနေဲ့ အနုပညာလကျရာတှကေို စတငျ ဖနျတီးလာခဲ့ပါတယျ။ ဒီလို ဖနျတီးရတာက သူ့အတှကျ အကောငျးဆုံး စိတျအပနျးဖွနေညျး ဖွဈသလို၊ စှန့ျပဈပလတျစတဈတှကေို ပွနျလညျ အသုံးပွုတဲ့အတှကျ သဘာဝပတျဝနျးကငြျ ထိခိုကျမှု နညျးစဖေို့လညျး သူက အဓိက ရညျရှယျပါတယျ။
အနုပညာဖနျတီးသူ တယောကျအနနေဲ့ အရောငျအသှေး စုံတဲ့ ပစ်စညျးလေးတှေ တှေ့တဲ့အခါ ဝမျးသာရပမေဲ့၊ ဒါက ပလတျစတဈ စှန့ျပဈအမှိုကျတှေ ဖွဈနတေဲ့အခါ၊ ဒီလိုပလတျစတဈတှရေဲ့ သကျရောကျမှုကို တှေးမိပွီး စိတျမကောငျး ဖွဈရတယျလို့ သူနာပွုဆရာမ Sammie Aplin က ပွောပါတယျ။
"အရောငျအသှေးရှိတဲ့ ဘာ ပစ်စညျးလေးပဲတှေ့တှေ့ ကမြ ပြောျပါတယျ။ အဲ့ဒါလေးတှကေ အနုပညာဖနျတီးဖို့ အတှကျတော့ အငျမတနျ ကောငျးတာမို့ တဘကျမှာ အဲ့ဒါလေးတှေ တှေ့ရငျ ကမြ စိတျထဲမှာ ပြောျမိပမေဲ့ တဘကျမှကတြော့လညျး ဒီပစ်စညျးတှကေ ဘာလို့ကမျးခွမှော ရှိနရေတာလဲဆိုတဲ့ အတှေးနဲ့ စိတျမကောငျးဖွဈရပါတယျ။ ဒီပလတျစတဈအမှိုကျတှကေ ဒီလိုနရောမှာ မရှိသင့ျဘူးလေ။ ပွီးခဲ့တဲ့နှဈအတှငျး ကမြ တယောကျတညျး ရှာတှေ့တဲ့ ပစ်စညျးတှတေငျ အတောျကိုမြားပါတယျ။”
သူတယောကျတညျး ရှာဖှတှေေ့ရှိတဲ့ ပလတျစတဈ စှန့ျပဈပစ်စညျးတှတေောငျ မရမေတှကျနိုငျ ဖွဈနရေငျ၊ နေ့စဉျ ဒီလို စှန့ျပဈပစ်စညျးတှေ ဘယျလောကျတောငျ ရှိနမေလဲ တှေးပွီး Aplin ကတော့ စိတျမကောငျး ဖွဈနသေူပါ။ ဒါကွောင့ျလညျး ဒီလို စှန့ျပဈပစ်စညျးတှကေို တတျနိုငျသလောကျ ပွနျလညျ အသုံးပွုတယျလို့ ပွောပါတယျ။
သူ့အနနေဲ့ အရောငျအသှေးစုံ ပစ်စညျးတှနေဲ့ အနုပညာလကျရာတှေ ဖနျတီးဖွဈတာ ကတော့ Brighton မွို့က လိငျတူစုံမကျသူ အသိုငျးအဝိုငျးကို ထငျဟပျစတေဲ့ သကျတံရောငျစုံ သငျ်ကတေကို ဖောျပွရာ ရောကျစဖေို့ဖွဈသလို၊ ဗွိတိနျ အမြိုးသားကနြျးမာရေးဌာန NHS ကနြျးမာရေး ဝနျထမျးတယောကျ အနနေဲ့လညျး သကျတံရောငျဟာ ကပျဘေးကာလအတှငျး NHS ကနြျးမာရေး ဝနျထမျးတှကေို ထောကျခံအားပေးကွောငျး ပွသတဲ့ သငျ်ကတေ ဖွဈနတောကွောင့ျပါ။ ဘယျလို ပုံစံနဲ့ပဲဖွဈဖွဈ သူ့အတှကျကတော့ ခလို ပလတျစတဈ စှန့ျပဈ ပစ်စညျးတှကေို ပွနျလညျ အသုံးပွုနိုငျဖို့က သိပျကို အရေးကွီးပါတယျ။
"စှန့ျပဈအမှိုကျတှကေို တနရောရာမှာ အသုံးပွုနိုငျတဲ့ ပစ်စညျးတခုအဖွဈ မွငျဖို့ အငျမတန့ျ…အငျမတနျကို အရေးကွီးပါတယျ။ မဟုတျရငျ ဒီပစ်စညျးတှဟော မွကွေီး ဒါမှမဟုတျ အမှိုကျပုံတှထေဲမှာ ရှိနမှောပါ။ ခုလို ပွနျသုံးလိုကျတော့ တယောကျယောကျရဲ့ အိမျနံရံမှာ အနညျးဆုံး နှဈ အနညျးအကဉြျးလောကျပဲဖွဈဖွဈ၊ တယောကျယောကျအတှကျ နှဈလိုဖှယျရာ အရာတခုအဖွဈ ရှိနနေိုငျပါတယျ။”
အစောပိုငျးမှာတော့ သူ့ရဲ့ အနုပညာ ဖနျတီးမှုတှကေို မိသားစုတှနေဲ့ မိတျဆှတှေအေတှကျ လကျဆောငျပစ်စညျးလေးတှေ အဖွဈ ဖနျတီးဖွဈခဲ့တာပါ။ ဒါပမေဲ့ နောကျပိုငျးမှာတော့ သူ့ရဲ့ လကျရာတှေ တစ တစ လူသိမြားလာခဲ့ပွီး လနျဒနျမွို့တောျကနပေါ မှာယူသူတှေ ရှိလာပါတယျ။
အလှယျတကူ ပကြျစီး ပြောကျပွယျမသှားနိုငျတဲ့ ပလတျစတဈအမှိုကျတှေ ကမ်ဘာပေါျက သမုဒ်ဒရာကွီးတှထေဲမှာ ဘယျလောကျကွာကွာ ကတညျးက ဘယျလောကျတောငျမြားမြား ရှိနမေလဲ ဆိုတာကတော့ သူနာပွုဆရာမ Alpin ရှာဖှေ စုဆောငျးရရှိတဲ့ စှန့ျပဈပစ်စညျးတှကေို ကွည့ျရုံနဲ့တငျ သိနိုငျပါတယျ။
"ဟိုး နှဈအတောျကွာက ပစ်စညျးတခြို့ကိုတောငျ ကမျးခွမှော ကမြ ရှာတှေ့ဖူးပါတယျ။ သိပျမကွာခငျ လအနညျးငယျကပဲ Fairy တံဆိပျ အရညျဘူးလေးတခု ကမြ တှေ့ခဲ့တယျ။ အဲ့ဒါလေးဆိုရငျ ၁၉၇၀ ပွည့ျလှနျနှဈတှလေောကျကလို့ ဘူးလေး ထငျပါတယျ။ Rowntree's Smarties ခြောကလကျဘူးဖုံးလေးလညျး ရှာတှေ့ဖူးတယျ။ အဲ့ဒါကလညျး ၁၉၆၀-၇၀ ကာလတှကေ ပစ်စညျးတှပေါ။ ခုထိ အကောငျးအတိုငျး ရှိနကွေတုနျးပဲ။ ဒီမှာကွည့ျလေ။”
ပလတျစတဈအမှိုကျတှဟော နှဈပေါငျးရာနဲ့ခြီတဲ့အထိ ပကြျပွယျမသှားနိုငျပါဘူး။ ဒီလို အလှယျတကူ မပကြျစီးတဲ့ ပလတျစတဈအမှိုကျတှေ ပငျလယျထဲ စှန့ျပဈကွတဲ့အခါ ရသေတ်တဝါတှေ အမြားအပွား ထိခိုကျပကြျစီးကွရပါတယျ။ ဒီအထဲမှာ ရှားပါး ပငျလယျလိပျကွီးတှလေညျး ပါ ပါတယျ။ ပလတျစတဈတှကေို မထိနျးခြုပျနိုငျတာက တခြို့ ရသေတ်တဝါတှကေို မြိုးတုံးတဲ့အထိ အန်တရာယျ ဖွဈနိုငျတယျဆိုတာကို သဘာ၀ ပတျဝနျးကငြျအရေး ဆောငျရှကျနသေူတှကေတော့ သတိပေးနကွေပါတယျ။
Brighton မွို့မှာရှိတဲ့ ကမ်ဘာ့ရှေးအကဆြုံး အဏ်ဏဝါပွတိုကျ SEA LIFE Brighton မှာ စီမံကှပျကဲရေးမှူး လုပျနတေဲ့ Joe Williams ကတော့ ပလတျစတဈစှန့ျပဈ ပစ်စညျးတှကွေောင့ျ ပငျလယျလိပျတှေ ရှငျသနျရေး အန်တရာယျ ဖွဈလာစတေယျလို့ ပွောပါတယျ။
"ပလတျစတဈတှကွေောင့ျ လိပျတှေ အန်တရာယျဖွဈစပေါတယျ။ လိပျတှဟော သဘာဝအတိုငျး နထေိုငျသှားလာခြိနျမှာ ဂယြျလီငါးလေးတှကေို စားကွပါတယျ။ စှန့ျပဈ ပလတျစတဈအိတျတှကေ ဂယြျလီငါးနဲ့ အတောျလေး တူကွပါတယျ။ ဆိုတော့ လိပျတှအေတှကျက ပလတျစတဈ တှေ့ရငျ အိုး..ဒါ ငါတို့အစာပဲ စားမယျ ဆိုတာမြိုးနဲ့ စားကွတာပါပဲ။ ပလတျစတဈတှေ သူတို့အူထဲ ရောကျတဲ့အခါမှာတော့ အန်တရာယျဖွဈပွီး သကွေရပါတယျ။”
သမုဒ်ဒရာထဲ ရောကျလာတဲ့ ပလတျစတဈ အစိတျအပိုငျး အစအန နေ့စဉျ ၈ သနျး လောကျရှိတယျ ဆိုတာသိရငျ လူတှေ အံ့အားသင့ျနိုငျတယျ လို့လညျး Williams က ပွောပါတယျ။ အခုနောကျပိုငျးကာလတှမှော အခွအေနကေ ပိုပွီးတော့တောငျ ဆိုးလာတယျလို့လညျး သူက ပွောပါတယျ။
"ဒီက ပငျလယျကမျးခွတှေေ သန့ျရှငျးနစေဖေို့ ကနြောျ ကွိုးပမျး လုပျဆောငျနတော ၇ နှဈ ရှိနပေါပွီ။ ဒီကာလတလေ ြှာကျလုံးမှာ ဒီနှဈကတော့ အရငျနှဈတှကေထကျ အမြားကွီး ပိုဆိုးလာပါတယျ။”
ပငျလယျရဟော တခြိနျလုံး စီးနသေလို၊ ရစေီးကွောငျးတှကေလညျး ပွောငျးလဲ နတောကွောင့ျ ပလတျစတဈအမှိုကျတှေ ဟာလညျး ဒီရစေီးနဲ့အတူ ရေ နယျနိမိတျ အကန့ျအသတျမရှိ ရှေ့လြား မြောပါနတောပါ။ ဒါကွောင့ျ တနရောတညျးမှာ သန့ျရှငျးနအေောငျ လုပျနရေုံနဲ့ မလုံလောကျဘဲ နရောတိုငျးမှာ အားလုံးက ဝိုငျးဝနျး ဆောငျရှကျကွဖို့ လိုအပျတယျလို့ Williams က ပွောပါတယျ။
"Brington ကမျးခွမှော ပလတျစတဈအိတျတလုံး ပဈခထြားခဲ့လိုကျတာက ဂရိနိုငျငံမှာရှိတဲ့ ရှားပါး ပငျလယျလိပျတှကေို ထိခိုကျစေ လိမ့ျမယျလို့ တှေးဖို့က ခကျကောငျး ခကျပါလိမ့ျမယျ။ ဒါပမေဲ့ ဒါက တကယျကို ဖွဈနတောပါ။ သမုဒ်ဒရာ ရစေီးကွောငျးတှရေဲ့ အပွောငျးအလဲ၊ ရှေ့လြား မြောပါဖို့လှယျတဲ့ သဘာဝတှအေရ ပလတျစတဈအမှိုကျတှဟော ကမ်ဘာတဝှမျး ဘယျနရောကိုမဆို ရောကျသှား နိုငျပါတယျ။”
ဒါကွောင့ျလညျး သူနာပွုဆရာမလေး Aplin ကတော့ အနုပညာပစ်စညျးတှေ ဖနျတီးဖို့အတှကျ လိုအပျတာပဲဖွဈဖွဈ၊ မလိုအပျတဲ့ အရာပဲဖွဈဖွဈ ကမျးခွကေိုရောကျလာတဲ့ ပလတျစတဈအမှိုကျ မြိုးစုံကို ကောကျယူ ဖယျရှားပေးပါတယျ။
ဒီကနေ့ ကမ်ဘာကွီး ကွုံနရေတဲ့ သဘာဝပတျဝနျးကငြျဆိုငျရာ ပွူနာတှထေဲမှာ အကွီးမားဆုံး ပွူနာကွီး ၂ ခုက ဥတုရာသီ ဖောကျပွနျမှုနဲ့ ပလတျစတဈညဈညမျးမှု ပွူနာ ဖွဈတယျဆိုပွီး ကြှမျးကငြျ ပညာရှငျတှကေ ပွောဆိုထားပါတယျ။ ကမ်ဘာကွီးပူနှေးမှု ဖွဈစတေဲ့ ဖနျလုံအိမျဓာတျငှေ့ ထုတျလှှတျမှုကို ဖွဈစတေဲ့ အကွောငျးရငျးတှထေဲမှာ ပလတျစတဈပစ်စညျးနဲ့ အမှိုကျတှေ ပါ နတောပါ။
ရာသီဥတု ဖောကျပွနျ ပွောငျးလဲမှု ဟန့ျတားရေး အစိုးရတှနေဲ့ ပူးပေါငျးဖှဲ့စညျးထားတဲ့ Intergovernmental Panel on Climate Change အဖှဲ့က သုတသေီတှရေဲ့လေ့လာခကြျအရဆိုရငျ - ပလတျစတဈထုတျကုနျတှနေဲ့ စှန့ျပဈပစ်စညျးတှကွေောင့ျ ၂၀၁၉ ခုနှဈအတှငျး ဖနျလုံအိမျ ဓာတျငှေ့ ထုတျလုပျမှုပမာဏ တနျခြိနျ သနျး ၈၅၀ အထိ ရှိခဲ့ပွီး ဒါကို မထိနျးခြုပျနိုငျရငျ လာမယ့ျ ၂၀၅၀ ခုနှဈကရြငျ ပလတျစတဈကွောင့ျ ဖွဈလာတဲ့ ဖနျလုံအိမျဓာတျငှေ့ ထုတျလှှတျမှုဟာ တနျခြိနျ ၂.၈ ဘီလြံအထိ ဖွဈလာလိမ့ျမယျလို့ သတိပေးထားပါတယျ။ ကမ်ဘာကွီး ပိုမို ပူနှေးလာတာနဲ့အမြှ ရာသီဥတု ဖောကျပွနျမှုတှရေဲ့ဒဏျကို လူသားတှေ တိုးပွီး ခံစားလာကွရပါတယျ။ ဒါကိုဟန့ျတားဖို့ ကမ်ဘာကွီး ပူနှေးမှုကိုဖွဈစတေဲ့ ဖနျလုံအိမျဓာတျငှေ့ ထုတျလှှတျမှုကို လြော့ခဖြို့ဆိုတာမှာ ပလတျစတဈပွူနာကို ခနြျထားလို့ မရနိုငျပါဘူး။
ကမ်ဘာကွီးပူနှေးမှုနဲ့ ကမ်ဘာတဝှမျးကွုံနရေတဲ့ ရာသီဥတု ဖောကျပွနျ ပွောငျးလဲမှုတှကေို စုပေါငျး ကာကှယျဟန့ျတားဖို့ ဆိုတာမှာတော့ - နိုငျငံတှေ အစိုးရတှေ ပူးပေါငျးဆောငျရှကျမှုက အရေးကွီးသလို၊ ထိရောကျတဲ့ ပူးပေါငျးဆောငျရှကျမှုတှေ ရှိလာအောငျ လူတဦး တယောကျခငြျးစီကလညျး တာဝနျသိစိတျနဲ့ ကိုယျတတျနိုငျတဲ့ဘကျက ပူးပေါငျး ပါဝငျ ဆောငျရှကျဖို့ အရေးကွီးပါတယျ။ ဒါကွောင့ျ Bringhton မွို့က သူနာပွုဆရာမ Alpin လို တာဝနျသိနိုငျငံသားတှေ အမြားအပွား လိုအပျတယျဆိုတာ တငျပွရငျး ဒီသီတငျးပတျ အမြိုးသမီးကဏ်ဍကို ဒီမှာပဲ ရပျနားခှင့ျပွုပါ။ ကမြ ခငျဖွူထှေးပါရှင့ျ။
ကမ္ဘာတဝှမ်း ရာသီဥတု ဖောက်ပြန်ပြောင်းလဲမှုတွေကို စုပေါင်း ကာကွယ်ဟန့်တားနိုင်ဖို့ ရည်ရွယ်ပြီး ကုလသမဂ္ဂ ဦးဆောင်ကျင်းပတဲ့ ထိပ်သီးဆွေးနွေးပွဲ COP26 ကို ယူကေနိုင်ငံ Glasgow မြို့မှာ နိုဝင်ဘာလထဲ ကျင်းပခဲ့သလို၊ ကမ္ဘာကြီး ပူနွေးလာမှုနဲ့ သဘာ၀ ပတ်ဝန်းကျင် ရေရှည် စိမ်းလန်းရေးအတွက် လူတဦးချင်းစီကရော ကိုယ့်တနိုင်တပိုင် ဘယ်လို အပြောင်းအလဲတွေ လုပ်နိုင်မလဲ ဆိုတာကို လူတွေ အများအပြား စဉ်းစား လုပ်ဆောင် လာနေကြပါတယ်။ ယူကေနိုင်ငံ Bringhton မြို့က သူနာပြုတဦးကတော့ သူ့ဒေသက ကမ်းခြေတလေ ျှာက် စွန့်ပစ် ပလတ်စတစ်ပစ္စည်းတွေကို လိုက်လံ ကောက်ယူ စုဆောင်းပြီး အနုပညာပစ္စည်းလေးတွေ ဖန်တီးနေပါတယ်။ ဘာကြောင့် သူ ခုလို လုပ်ဖြစ်တာပါလဲ။ ပင်လယ် သမုဒ္ဒရာကြီးတွေထဲ ပလတ်စတစ် အမှိုက်စွန့်ပစ်မှုတွေ ဘယ်လောက်တောင်များ ရှိနေလဲ။ ဒါတွေက သဘာဝပတ်ဝန်းကျင်အတွက် ဘယ်လိုဆိုးကျိုးတွေ ဖြစ်စေသလဲ ဆိုတာတွေကို ဒီသီတင်းပတ် အမျိုးသမီးကဏ္ဍမှာ မခင်ဖြူထွေးက စုစည်းတင်ပြထားပါတယ်။
ကမ္ဘာတဝှမ်း ပလတ်စတစ်ပစ္စည်း သုံးစွဲမှုတွေ တိုးလာတာနဲ့အမ ျှ အလွယ်တကူ ပျက်စီး ပျောက်ပျက်မသွားနိုင်တဲ့ ပလတ်စတစ် စွန့်ပစ်ပစ္စည်းတွေဟာ နှစ်စဉ် တန်ချိန် သန်း ၃၀၀ လောက်အထိ ရှိလာနေပြီး သဘာဝပတ်ဝန်းကျင်ကို အကြီးအကျယ် ထိခိုက်ပျက်စီးလာစေတဲ့အကြောင်း သဘာဝပတ်ဝန်းကျင်ဆိုင်ရာ ကုလသမဂ္ဂ အစီအစဉ် UNEP က သတိပေးထားပါတယ်။
နှစ်စဉ် ပင်လယ်သမုဒ္ဒရာတွေထဲ ရောက်လာတဲ့ ပလတ်စတစ် စွန့်ပစ်ပစ္စည်းပေါင်းက တန်ချိန် ၈ သန်းလောက်ရှိပြီး ရေသတ္တဝါတွေနဲ့ သူတို့ရှင်သန် နေထိုင်တဲ့ သမုဒ္ဒရာတွေရဲ့ ဂဟစနစ်တွေ ပျက်စီး တိမ်ကောလာတဲ့အထိ ခြိမ်းခြောက်မှုတွေ ရှိလာနေတာပါ။ ဒါကြောင့်လဲ ဒီလို ပလတ်စတစ်အမှိုက်တွေကို ဘယ်လို ထိန်းချုပ်ကြမလဲ။ ဘယ်လို ပြန်လည် အသုံးပြုပြီး သဘာဝပတ်ဝန်းကျင်အတွက် ထိခိုက်မှုနည်းအောင် လုပ်ကြမလဲ ဆိုတာတွေကို သဘာဝပတ်ဝန်းကျင်အရေး တက်ကြွ လှုပ်ရှားသူတွေက ကြိုးပမ်းလာကြပါတယ်။
UK နိုင်ငံ Brighton မြို့က သူနာပြုဆရာမ Sammie Aplin ကတော့ မနက်ခင်းတိုင်း သူနေထိုင်တဲ့နေရာအနီး ကမ်းခြေတလေ ျှာက် ရေထဲ မေ ျာပါလာတဲ့ ပလတ်စတစ်အမှိုက်တွေကို လိုက်လံ ကောက်ယူ စုဆောင်းပါတယ်။ အင်္ဂလန်တောင်ပိုင်း ကမ်းရိုးတန်းမှာ တည်ရှိတဲ့ Brighton မြို့ဟာ ခရီးသွားတွေ အများအပြား လာရောက်လေ့ရှိတဲ့နေရာဖြစ်သလို၊ စွန့်ပစ်အမှိုက်တွေ ကလည်း ပေါပါတယ်။ ဒါကြောင့် သူနာပြုဆရာမ Aplin အတွက် တနေ့ တနေ့ကမ်းခြေမှာ ရှိနေတဲ့ အမှိုက်တွေက ကောက်လို့ မကုန်နိုင်အောင် ဖြစ်နေတာပါ။ သူ ကောက်ယူလာတဲ့ စွန့်ပစ် ပလတ်စတစ်အမှိုက်တွေကို အကောင်းဆုံး ပြန်လည် အသုံးပြုနိုင်မယ့် နည်းတခုကိုလည်း သူနာပြု Aplin က ရှာတွေ့ခဲ့ပါတယ်။
ဆေးရုံမှာ ပင်ပင်ပန်းပန်း အလုပ် လုပ်ပြီး ပြန်လာတဲ့အခါတိုင်း အနုပညာလက်ရာတချို့ ဖန်တီးပြီး စိတ်အပန်းဖြေလေ့ရှိတဲ့ Aplin ဟာ ကိုဗစ်ကာလ အသွားအလာ ကန့်သတ်မှုတွေ ရှိနေတဲ့အချိန် သူ စုဆောင်းကောက်ယူထားတဲ့ ပလတ်စတစ် စွန့်ပစ်ပစ္စည်းတွေနဲ့ အနုပညာလက်ရာတွေကို စတင် ဖန်တီးလာခဲ့ပါတယ်။ ဒီလို ဖန်တီးရတာက သူ့အတွက် အကောင်းဆုံး စိတ်အပန်းဖြေနည်း ဖြစ်သလို၊ စွန့်ပစ်ပလတ်စတစ်တွေကို ပြန်လည် အသုံးပြုတဲ့အတွက် သဘာဝပတ်ဝန်းကျင် ထိခိုက်မှု နည်းစေဖို့လည်း သူက အဓိက ရည်ရွယ်ပါတယ်။
အနုပညာဖန်တီးသူ တယောက်အနေနဲ့ အရောင်အသွေး စုံတဲ့ ပစ္စည်းလေးတွေ တွေ့တဲ့အခါ ဝမ်းသာရပေမဲ့၊ ဒါက ပလတ်စတစ် စွန့်ပစ်အမှိုက်တွေ ဖြစ်နေတဲ့အခါ၊ ဒီလိုပလတ်စတစ်တွေရဲ့ သက်ရောက်မှုကို တွေးမိပြီး စိတ်မကောင်း ဖြစ်ရတယ်လို့ သူနာပြုဆရာမ Sammie Aplin က ပြောပါတယ်။
"အရောင်အသွေးရှိတဲ့ ဘာ ပစ္စည်းလေးပဲတွေ့တွေ့ ကျမ ပျော်ပါတယ်။ အဲ့ဒါလေးတွေက အနုပညာဖန်တီးဖို့ အတွက်တော့ အင်မတန် ကောင်းတာမို့ တဘက်မှာ အဲ့ဒါလေးတွေ တွေ့ရင် ကျမ စိတ်ထဲမှာ ပျော်မိပေမဲ့ တဘက်မှကျတော့လည်း ဒီပစ္စည်းတွေက ဘာလို့ကမ်းခြေမှာ ရှိနေရတာလဲဆိုတဲ့ အတွေးနဲ့ စိတ်မကောင်းဖြစ်ရပါတယ်။ ဒီပလတ်စတစ်အမှိုက်တွေက ဒီလိုနေရာမှာ မရှိသင့်ဘူးလေ။ ပြီးခဲ့တဲ့နှစ်အတွင်း ကျမ တယောက်တည်း ရှာတွေ့တဲ့ ပစ္စည်းတွေတင် အတော်ကိုများပါတယ်။”
သူတယောက်တည်း ရှာဖွေတွေ့ရှိတဲ့ ပလတ်စတစ် စွန့်ပစ်ပစ္စည်းတွေတောင် မရေမတွက်နိုင် ဖြစ်နေရင်၊ နေ့စဉ် ဒီလို စွန့်ပစ်ပစ္စည်းတွေ ဘယ်လောက်တောင် ရှိနေမလဲ တွေးပြီး Aplin ကတော့ စိတ်မကောင်း ဖြစ်နေသူပါ။ ဒါကြောင့်လည်း ဒီလို စွန့်ပစ်ပစ္စည်းတွေကို တတ်နိုင်သလောက် ပြန်လည် အသုံးပြုတယ်လို့ ပြောပါတယ်။
သူ့အနေနဲ့ အရောင်အသွေးစုံ ပစ္စည်းတွေနဲ့ အနုပညာလက်ရာတွေ ဖန်တီးဖြစ်တာ ကတော့ Brighton မြို့က လိင်တူစုံမက်သူ အသိုင်းအဝိုင်းကို ထင်ဟပ်စေတဲ့ သက်တံရောင်စုံ သင်္ကေတကို ဖော်ပြရာ ရောက်စေဖို့ဖြစ်သလို၊ ဗြိတိန် အမျိုးသားကျန်းမာရေးဌာန NHS ကျန်းမာရေး ဝန်ထမ်းတယောက် အနေနဲ့လည်း သက်တံရောင်ဟာ ကပ်ဘေးကာလအတွင်း NHS ကျန်းမာရေး ဝန်ထမ်းတွေကို ထောက်ခံအားပေးကြောင်း ပြသတဲ့ သင်္ကေတ ဖြစ်နေတာကြောင့်ပါ။ ဘယ်လို ပုံစံနဲ့ပဲဖြစ်ဖြစ် သူ့အတွက်ကတော့ ခလို ပလတ်စတစ် စွန့်ပစ် ပစ္စည်းတွေကို ပြန်လည် အသုံးပြုနိုင်ဖို့က သိပ်ကို အရေးကြီးပါတယ်။
"စွန့်ပစ်အမှိုက်တွေကို တနေရာရာမှာ အသုံးပြုနိုင်တဲ့ ပစ္စည်းတခုအဖြစ် မြင်ဖို့ အင်မတန့်…အင်မတန်ကို အရေးကြီးပါတယ်။ မဟုတ်ရင် ဒီပစ္စည်းတွေဟာ မြေကြီး ဒါမှမဟုတ် အမှိုက်ပုံတွေထဲမှာ ရှိနေမှာပါ။ ခုလို ပြန်သုံးလိုက်တော့ တယောက်ယောက်ရဲ့ အိမ်နံရံမှာ အနည်းဆုံး နှစ် အနည်းအကျဉ်းလောက်ပဲဖြစ်ဖြစ်၊ တယောက်ယောက်အတွက် နှစ်လိုဖွယ်ရာ အရာတခုအဖြစ် ရှိနေနိုင်ပါတယ်။”
အစောပိုင်းမှာတော့ သူ့ရဲ့ အနုပညာ ဖန်တီးမှုတွေကို မိသားစုတွေနဲ့ မိတ်ဆွေတွေအတွက် လက်ဆောင်ပစ္စည်းလေးတွေ အဖြစ် ဖန်တီးဖြစ်ခဲ့တာပါ။ ဒါပေမဲ့ နောက်ပိုင်းမှာတော့ သူ့ရဲ့ လက်ရာတွေ တစ တစ လူသိများလာခဲ့ပြီး လန်ဒန်မြို့တော်ကနေပါ မှာယူသူတွေ ရှိလာပါတယ်။
အလွယ်တကူ ပျက်စီး ပျောက်ပြယ်မသွားနိုင်တဲ့ ပလတ်စတစ်အမှိုက်တွေ ကမ္ဘာပေါ်က သမုဒ္ဒရာကြီးတွေထဲမှာ ဘယ်လောက်ကြာကြာ ကတည်းက ဘယ်လောက်တောင်များများ ရှိနေမလဲ ဆိုတာကတော့ သူနာပြုဆရာမ Alpin ရှာဖွေ စုဆောင်းရရှိတဲ့ စွန့်ပစ်ပစ္စည်းတွေကို ကြည့်ရုံနဲ့တင် သိနိုင်ပါတယ်။
"ဟိုး နှစ်အတော်ကြာက ပစ္စည်းတချို့ကိုတောင် ကမ်းခြေမှာ ကျမ ရှာတွေ့ဖူးပါတယ်။ သိပ်မကြာခင် လအနည်းငယ်ကပဲ Fairy တံဆိပ် အရည်ဘူးလေးတခု ကျမ တွေ့ခဲ့တယ်။ အဲ့ဒါလေးဆိုရင် ၁၉၇၀ ပြည့်လွန်နှစ်တွေလောက်ကလို့ ဘူးလေး ထင်ပါတယ်။ Rowntree's Smarties ချောကလက်ဘူးဖုံးလေးလည်း ရှာတွေ့ဖူးတယ်။ အဲ့ဒါကလည်း ၁၉၆၀-၇၀ ကာလတွေက ပစ္စည်းတွေပါ။ ခုထိ အကောင်းအတိုင်း ရှိနေကြတုန်းပဲ။ ဒီမှာကြည့်လေ။”
ပလတ်စတစ်အမှိုက်တွေဟာ နှစ်ပေါင်းရာနဲ့ချီတဲ့အထိ ပျက်ပြယ်မသွားနိုင်ပါဘူး။ ဒီလို အလွယ်တကူ မပျက်စီးတဲ့ ပလတ်စတစ်အမှိုက်တွေ ပင်လယ်ထဲ စွန့်ပစ်ကြတဲ့အခါ ရေသတ္တဝါတွေ အများအပြား ထိခိုက်ပျက်စီးကြရပါတယ်။ ဒီအထဲမှာ ရှားပါး ပင်လယ်လိပ်ကြီးတွေလည်း ပါ ပါတယ်။ ပလတ်စတစ်တွေကို မထိန်းချုပ်နိုင်တာက တချို့ ရေသတ္တဝါတွေကို မျိုးတုံးတဲ့အထိ အန္တရာယ် ဖြစ်နိုင်တယ်ဆိုတာကို သဘာ၀ ပတ်ဝန်းကျင်အရေး ဆောင်ရွက်နေသူတွေကတော့ သတိပေးနေကြပါတယ်။
Brighton မြို့မှာရှိတဲ့ ကမ္ဘာ့ရှေးအကျဆုံး အဏ္ဏဝါပြတိုက် SEA LIFE Brighton မှာ စီမံကွပ်ကဲရေးမှူး လုပ်နေတဲ့ Joe Williams ကတော့ ပလတ်စတစ်စွန့်ပစ် ပစ္စည်းတွေကြောင့် ပင်လယ်လိပ်တွေ ရှင်သန်ရေး အန္တရာယ် ဖြစ်လာစေတယ်လို့ ပြောပါတယ်။
"ပလတ်စတစ်တွေကြောင့် လိပ်တွေ အန္တရာယ်ဖြစ်စေပါတယ်။ လိပ်တွေဟာ သဘာဝအတိုင်း နေထိုင်သွားလာချိန်မှာ ဂျယ်လီငါးလေးတွေကို စားကြပါတယ်။ စွန့်ပစ် ပလတ်စတစ်အိတ်တွေက ဂျယ်လီငါးနဲ့ အတော်လေး တူကြပါတယ်။ ဆိုတော့ လိပ်တွေအတွက်က ပလတ်စတစ် တွေ့ရင် အိုး..ဒါ ငါတို့အစာပဲ စားမယ် ဆိုတာမျိုးနဲ့ စားကြတာပါပဲ။ ပလတ်စတစ်တွေ သူတို့အူထဲ ရောက်တဲ့အခါမှာတော့ အန္တရာယ်ဖြစ်ပြီး သေကြရပါတယ်။”
သမုဒ္ဒရာထဲ ရောက်လာတဲ့ ပလတ်စတစ် အစိတ်အပိုင်း အစအန နေ့စဉ် ၈ သန်း လောက်ရှိတယ် ဆိုတာသိရင် လူတွေ အံ့အားသင့်နိုင်တယ် လို့လည်း Williams က ပြောပါတယ်။ အခုနောက်ပိုင်းကာလတွေမှာ အခြေအနေက ပိုပြီးတော့တောင် ဆိုးလာတယ်လို့လည်း သူက ပြောပါတယ်။
"ဒီက ပင်လယ်ကမ်းခြေတွေ သန့်ရှင်းနေစေဖို့ ကျနော် ကြိုးပမ်း လုပ်ဆောင်နေတာ ၇ နှစ် ရှိနေပါပြီ။ ဒီကာလတလေ ျှာက်လုံးမှာ ဒီနှစ်ကတော့ အရင်နှစ်တွေကထက် အများကြီး ပိုဆိုးလာပါတယ်။”
ပင်လယ်ရေဟာ တချိန်လုံး စီးနေသလို၊ ရေစီးကြောင်းတွေကလည်း ပြောင်းလဲ နေတာကြောင့် ပလတ်စတစ်အမှိုက်တွေ ဟာလည်း ဒီရေစီးနဲ့အတူ ရေ နယ်နိမိတ် အကန့်အသတ်မရှိ ရွေ့လျား မျောပါနေတာပါ။ ဒါကြောင့် တနေရာတည်းမှာ သန့်ရှင်းနေအောင် လုပ်နေရုံနဲ့ မလုံလောက်ဘဲ နေရာတိုင်းမှာ အားလုံးက ဝိုင်းဝန်း ဆောင်ရွက်ကြဖို့ လိုအပ်တယ်လို့ Williams က ပြောပါတယ်။
"Brington ကမ်းခြေမှာ ပလတ်စတစ်အိတ်တလုံး ပစ်ချထားခဲ့လိုက်တာက ဂရိနိုင်ငံမှာရှိတဲ့ ရှားပါး ပင်လယ်လိပ်တွေကို ထိခိုက်စေ လိမ့်မယ်လို့ တွေးဖို့က ခက်ကောင်း ခက်ပါလိမ့်မယ်။ ဒါပေမဲ့ ဒါက တကယ်ကို ဖြစ်နေတာပါ။ သမုဒ္ဒရာ ရေစီးကြောင်းတွေရဲ့ အပြောင်းအလဲ၊ ရွေ့လျား မျောပါဖို့လွယ်တဲ့ သဘာဝတွေအရ ပလတ်စတစ်အမှိုက်တွေဟာ ကမ္ဘာတဝှမ်း ဘယ်နေရာကိုမဆို ရောက်သွား နိုင်ပါတယ်။”
ဒါကြောင့်လည်း သူနာပြုဆရာမလေး Aplin ကတော့ အနုပညာပစ္စည်းတွေ ဖန်တီးဖို့အတွက် လိုအပ်တာပဲဖြစ်ဖြစ်၊ မလိုအပ်တဲ့ အရာပဲဖြစ်ဖြစ် ကမ်းခြေကိုရောက်လာတဲ့ ပလတ်စတစ်အမှိုက် မျိုးစုံကို ကောက်ယူ ဖယ်ရှားပေးပါတယ်။
ဒီကနေ့ ကမ္ဘာကြီး ကြုံနေရတဲ့ သဘာဝပတ်ဝန်းကျင်ဆိုင်ရာ ပြဿနာတွေထဲမှာ အကြီးမားဆုံး ပြဿနာကြီး ၂ ခုက ဥတုရာသီ ဖောက်ပြန်မှုနဲ့ ပလတ်စတစ်ညစ်ညမ်းမှု ပြဿနာ ဖြစ်တယ်ဆိုပြီး ကျွမ်းကျင် ပညာရှင်တွေက ပြောဆိုထားပါတယ်။ ကမ္ဘာကြီးပူနွေးမှု ဖြစ်စေတဲ့ ဖန်လုံအိမ်ဓာတ်ငွေ့ ထုတ်လွှတ်မှုကို ဖြစ်စေတဲ့ အကြောင်းရင်းတွေထဲမှာ ပလတ်စတစ်ပစ္စည်းနဲ့ အမှိုက်တွေ ပါ နေတာပါ။
ရာသီဥတု ဖောက်ပြန် ပြောင်းလဲမှု ဟန့်တားရေး အစိုးရတွေနဲ့ ပူးပေါင်းဖွဲ့စည်းထားတဲ့ Intergovernmental Panel on Climate Change အဖွဲ့က သုတေသီတွေရဲ့လေ့လာချက်အရဆိုရင် - ပလတ်စတစ်ထုတ်ကုန်တွေနဲ့ စွန့်ပစ်ပစ္စည်းတွေကြောင့် ၂၀၁၉ ခုနှစ်အတွင်း ဖန်လုံအိမ် ဓာတ်ငွေ့ ထုတ်လုပ်မှုပမာဏ တန်ချိန် သန်း ၈၅၀ အထိ ရှိခဲ့ပြီး ဒါကို မထိန်းချုပ်နိုင်ရင် လာမယ့် ၂၀၅၀ ခုနှစ်ကျရင် ပလတ်စတစ်ကြောင့် ဖြစ်လာတဲ့ ဖန်လုံအိမ်ဓာတ်ငွေ့ ထုတ်လွှတ်မှုဟာ တန်ချိန် ၂.၈ ဘီလျံအထိ ဖြစ်လာလိမ့်မယ်လို့ သတိပေးထားပါတယ်။ ကမ္ဘာကြီး ပိုမို ပူနွေးလာတာနဲ့အမျှ ရာသီဥတု ဖောက်ပြန်မှုတွေရဲ့ဒဏ်ကို လူသားတွေ တိုးပြီး ခံစားလာကြရပါတယ်။ ဒါကိုဟန့်တားဖို့ ကမ္ဘာကြီး ပူနွေးမှုကိုဖြစ်စေတဲ့ ဖန်လုံအိမ်ဓာတ်ငွေ့ ထုတ်လွှတ်မှုကို လျော့ချဖို့ဆိုတာမှာ ပလတ်စတစ်ပြဿနာကို ချန်ထားလို့ မရနိုင်ပါဘူး။
ကမ္ဘာကြီးပူနွေးမှုနဲ့ ကမ္ဘာတဝှမ်းကြုံနေရတဲ့ ရာသီဥတု ဖောက်ပြန် ပြောင်းလဲမှုတွေကို စုပေါင်း ကာကွယ်ဟန့်တားဖို့ ဆိုတာမှာတော့ - နိုင်ငံတွေ အစိုးရတွေ ပူးပေါင်းဆောင်ရွက်မှုက အရေးကြီးသလို၊ ထိရောက်တဲ့ ပူးပေါင်းဆောင်ရွက်မှုတွေ ရှိလာအောင် လူတဦး တယောက်ချင်းစီကလည်း တာဝန်သိစိတ်နဲ့ ကိုယ်တတ်နိုင်တဲ့ဘက်က ပူးပေါင်း ပါဝင် ဆောင်ရွက်ဖို့ အရေးကြီးပါတယ်။ ဒါကြောင့် Bringhton မြို့က သူနာပြုဆရာမ Alpin လို တာဝန်သိနိုင်ငံသားတွေ အများအပြား လိုအပ်တယ်ဆိုတာ တင်ပြရင်း ဒီသီတင်းပတ် အမျိုးသမီးကဏ္ဍကို ဒီမှာပဲ ရပ်နားခွင့်ပြုပါ။ ကျမ ခင်ဖြူထွေးပါရှင့်။
========================
[Unicode]
စှန့ျပဈ ပလတျစတဈတှနေဲ့ အနုပညာလကျရာတခြို့ ဖနျတီးသူ (အမြိုးသမီးကဏ်ဍ)
ကမ်ဘာတဝှမျး ရာသီဥတု ဖောကျပွနျပွောငျးလဲမှုတှကေို စုပေါငျး ကာကှယျဟန့ျတားနိုငျဖို့ ရညျရှယျပွီး ကုလသမဂ်ဂ ဦးဆောငျကငြျးပတဲ့ ထိပျသီးဆှေးနှေးပှဲ COP26 ကို ယူကနေိုငျငံ Glasgow မွို့မှာ နိုဝငျဘာလထဲ ကငြျးပခဲ့သလို၊ ကမ်ဘာကွီး ပူနှေးလာမှုနဲ့ သဘာ၀ ပတျဝနျးကငြျ ရရှေညျ စိမျးလနျးရေးအတှကျ လူတဦးခငြျးစီကရော ကိုယ့ျတနိုငျတပိုငျ ဘယျလို အပွောငျးအလဲတှေ လုပျနိုငျမလဲ ဆိုတာကို လူတှေ အမြားအပွား စဉျးစား လုပျဆောငျ လာနကွေပါတယျ။ ယူကနေိုငျငံ Bringhton မွို့က သူနာပွုတဦးကတော့ သူ့ဒသေက ကမျးခွတေလေ ြှာကျ စှန့ျပဈ ပလတျစတဈပစ်စညျးတှကေို လိုကျလံ ကောကျယူ စုဆောငျးပွီး အနုပညာပစ်စညျးလေးတှေ ဖနျတီးနပေါတယျ။ ဘာကွောင့ျ သူ ခုလို လုပျဖွဈတာပါလဲ။ ပငျလယျ သမုဒ်ဒရာကွီးတှထေဲ ပလတျစတဈ အမှိုကျစှန့ျပဈမှုတှေ ဘယျလောကျတောငျမြား ရှိနလေဲ။ ဒါတှကေ သဘာဝပတျဝနျးကငြျအတှကျ ဘယျလိုဆိုးကြိုးတှေ ဖွဈစသေလဲ ဆိုတာတှကေို ဒီသီတငျးပတျ အမြိုးသမီးကဏ်ဍမှာ မခငျဖွူထှေးက စုစညျးတငျပွထားပါတယျ။
ကမ်ဘာတဝှမျး ပလတျစတဈပစ်စညျး သုံးစှဲမှုတှေ တိုးလာတာနဲ့အမ ြှ အလှယျတကူ ပကြျစီး ပြောကျပကြျမသှားနိုငျတဲ့ ပလတျစတဈ စှန့ျပဈပစ်စညျးတှဟော နှဈစဉျ တနျခြိနျ သနျး ၃၀၀ လောကျအထိ ရှိလာနပွေီး သဘာဝပတျဝနျးကငြျကို အကွီးအကယြျ ထိခိုကျပကြျစီးလာစတေဲ့အကွောငျး သဘာဝပတျဝနျးကငြျဆိုငျရာ ကုလသမဂ်ဂ အစီအစဉျ UNEP က သတိပေးထားပါတယျ။
နှဈစဉျ ပငျလယျသမုဒ်ဒရာတှထေဲ ရောကျလာတဲ့ ပလတျစတဈ စှန့ျပဈပစ်စညျးပေါငျးက တနျခြိနျ ၈ သနျးလောကျရှိပွီး ရသေတ်တဝါတှနေဲ့ သူတို့ရှငျသနျ နထေိုငျတဲ့ သမုဒ်ဒရာတှရေဲ့ ဂဟစနဈတှေ ပကြျစီး တိမျကောလာတဲ့အထိ ခွိမျးခွောကျမှုတှေ ရှိလာနတောပါ။ ဒါကွောင့ျလဲ ဒီလို ပလတျစတဈအမှိုကျတှကေို ဘယျလို ထိနျးခြုပျကွမလဲ။ ဘယျလို ပွနျလညျ အသုံးပွုပွီး သဘာဝပတျဝနျးကငြျအတှကျ ထိခိုကျမှုနညျးအောငျ လုပျကွမလဲ ဆိုတာတှကေို သဘာဝပတျဝနျးကငြျအရေး တကျကွှ လှုပျရှားသူတှကေ ကွိုးပမျးလာကွပါတယျ။
UK နိုငျငံ Brighton မွို့က သူနာပွုဆရာမ Sammie Aplin ကတော့ မနကျခငျးတိုငျး သူနထေိုငျတဲ့နရောအနီး ကမျးခွတေလေ ြှာကျ ရထေဲ မေ ြာပါလာတဲ့ ပလတျစတဈအမှိုကျတှကေို လိုကျလံ ကောကျယူ စုဆောငျးပါတယျ။ အငျ်ဂလနျတောငျပိုငျး ကမျးရိုးတနျးမှာ တညျရှိတဲ့ Brighton မွို့ဟာ ခရီးသှားတှေ အမြားအပွား လာရောကျလေ့ရှိတဲ့နရောဖွဈသလို၊ စှန့ျပဈအမှိုကျတှေ ကလညျး ပေါပါတယျ။ ဒါကွောင့ျ သူနာပွုဆရာမ Aplin အတှကျ တနေ့ တနေ့ကမျးခွမှော ရှိနတေဲ့ အမှိုကျတှကေ ကောကျလို့ မကုနျနိုငျအောငျ ဖွဈနတောပါ။ သူ ကောကျယူလာတဲ့ စှန့ျပဈ ပလတျစတဈအမှိုကျတှကေို အကောငျးဆုံး ပွနျလညျ အသုံးပွုနိုငျမယ့ျ နညျးတခုကိုလညျး သူနာပွု Aplin က ရှာတှေ့ခဲ့ပါတယျ။
ဆေးရုံမှာ ပငျပငျပနျးပနျး အလုပျ လုပျပွီး ပွနျလာတဲ့အခါတိုငျး အနုပညာလကျရာတခြို့ ဖနျတီးပွီး စိတျအပနျးဖွလေေ့ရှိတဲ့ Aplin ဟာ ကိုဗဈကာလ အသှားအလာ ကန့ျသတျမှုတှေ ရှိနတေဲ့အခြိနျ သူ စုဆောငျးကောကျယူထားတဲ့ ပလတျစတဈ စှန့ျပဈပစ်စညျးတှနေဲ့ အနုပညာလကျရာတှကေို စတငျ ဖနျတီးလာခဲ့ပါတယျ။ ဒီလို ဖနျတီးရတာက သူ့အတှကျ အကောငျးဆုံး စိတျအပနျးဖွနေညျး ဖွဈသလို၊ စှန့ျပဈပလတျစတဈတှကေို ပွနျလညျ အသုံးပွုတဲ့အတှကျ သဘာဝပတျဝနျးကငြျ ထိခိုကျမှု နညျးစဖေို့လညျး သူက အဓိက ရညျရှယျပါတယျ။
အနုပညာဖနျတီးသူ တယောကျအနနေဲ့ အရောငျအသှေး စုံတဲ့ ပစ်စညျးလေးတှေ တှေ့တဲ့အခါ ဝမျးသာရပမေဲ့၊ ဒါက ပလတျစတဈ စှန့ျပဈအမှိုကျတှေ ဖွဈနတေဲ့အခါ၊ ဒီလိုပလတျစတဈတှရေဲ့ သကျရောကျမှုကို တှေးမိပွီး စိတျမကောငျး ဖွဈရတယျလို့ သူနာပွုဆရာမ Sammie Aplin က ပွောပါတယျ။
"အရောငျအသှေးရှိတဲ့ ဘာ ပစ်စညျးလေးပဲတှေ့တှေ့ ကမြ ပြောျပါတယျ။ အဲ့ဒါလေးတှကေ အနုပညာဖနျတီးဖို့ အတှကျတော့ အငျမတနျ ကောငျးတာမို့ တဘကျမှာ အဲ့ဒါလေးတှေ တှေ့ရငျ ကမြ စိတျထဲမှာ ပြောျမိပမေဲ့ တဘကျမှကတြော့လညျး ဒီပစ်စညျးတှကေ ဘာလို့ကမျးခွမှော ရှိနရေတာလဲဆိုတဲ့ အတှေးနဲ့ စိတျမကောငျးဖွဈရပါတယျ။ ဒီပလတျစတဈအမှိုကျတှကေ ဒီလိုနရောမှာ မရှိသင့ျဘူးလေ။ ပွီးခဲ့တဲ့နှဈအတှငျး ကမြ တယောကျတညျး ရှာတှေ့တဲ့ ပစ်စညျးတှတေငျ အတောျကိုမြားပါတယျ။”
သူတယောကျတညျး ရှာဖှတှေေ့ရှိတဲ့ ပလတျစတဈ စှန့ျပဈပစ်စညျးတှတေောငျ မရမေတှကျနိုငျ ဖွဈနရေငျ၊ နေ့စဉျ ဒီလို စှန့ျပဈပစ်စညျးတှေ ဘယျလောကျတောငျ ရှိနမေလဲ တှေးပွီး Aplin ကတော့ စိတျမကောငျး ဖွဈနသေူပါ။ ဒါကွောင့ျလညျး ဒီလို စှန့ျပဈပစ်စညျးတှကေို တတျနိုငျသလောကျ ပွနျလညျ အသုံးပွုတယျလို့ ပွောပါတယျ။
သူ့အနနေဲ့ အရောငျအသှေးစုံ ပစ်စညျးတှနေဲ့ အနုပညာလကျရာတှေ ဖနျတီးဖွဈတာ ကတော့ Brighton မွို့က လိငျတူစုံမကျသူ အသိုငျးအဝိုငျးကို ထငျဟပျစတေဲ့ သကျတံရောငျစုံ သငျ်ကတေကို ဖောျပွရာ ရောကျစဖေို့ဖွဈသလို၊ ဗွိတိနျ အမြိုးသားကနြျးမာရေးဌာန NHS ကနြျးမာရေး ဝနျထမျးတယောကျ အနနေဲ့လညျး သကျတံရောငျဟာ ကပျဘေးကာလအတှငျး NHS ကနြျးမာရေး ဝနျထမျးတှကေို ထောကျခံအားပေးကွောငျး ပွသတဲ့ သငျ်ကတေ ဖွဈနတောကွောင့ျပါ။ ဘယျလို ပုံစံနဲ့ပဲဖွဈဖွဈ သူ့အတှကျကတော့ ခလို ပလတျစတဈ စှန့ျပဈ ပစ်စညျးတှကေို ပွနျလညျ အသုံးပွုနိုငျဖို့က သိပျကို အရေးကွီးပါတယျ။
"စှန့ျပဈအမှိုကျတှကေို တနရောရာမှာ အသုံးပွုနိုငျတဲ့ ပစ်စညျးတခုအဖွဈ မွငျဖို့ အငျမတန့ျ…အငျမတနျကို အရေးကွီးပါတယျ။ မဟုတျရငျ ဒီပစ်စညျးတှဟော မွကွေီး ဒါမှမဟုတျ အမှိုကျပုံတှထေဲမှာ ရှိနမှောပါ။ ခုလို ပွနျသုံးလိုကျတော့ တယောကျယောကျရဲ့ အိမျနံရံမှာ အနညျးဆုံး နှဈ အနညျးအကဉြျးလောကျပဲဖွဈဖွဈ၊ တယောကျယောကျအတှကျ နှဈလိုဖှယျရာ အရာတခုအဖွဈ ရှိနနေိုငျပါတယျ။”
အစောပိုငျးမှာတော့ သူ့ရဲ့ အနုပညာ ဖနျတီးမှုတှကေို မိသားစုတှနေဲ့ မိတျဆှတှေအေတှကျ လကျဆောငျပစ်စညျးလေးတှေ အဖွဈ ဖနျတီးဖွဈခဲ့တာပါ။ ဒါပမေဲ့ နောကျပိုငျးမှာတော့ သူ့ရဲ့ လကျရာတှေ တစ တစ လူသိမြားလာခဲ့ပွီး လနျဒနျမွို့တောျကနပေါ မှာယူသူတှေ ရှိလာပါတယျ။
အလှယျတကူ ပကြျစီး ပြောကျပွယျမသှားနိုငျတဲ့ ပလတျစတဈအမှိုကျတှေ ကမ်ဘာပေါျက သမုဒ်ဒရာကွီးတှထေဲမှာ ဘယျလောကျကွာကွာ ကတညျးက ဘယျလောကျတောငျမြားမြား ရှိနမေလဲ ဆိုတာကတော့ သူနာပွုဆရာမ Alpin ရှာဖှေ စုဆောငျးရရှိတဲ့ စှန့ျပဈပစ်စညျးတှကေို ကွည့ျရုံနဲ့တငျ သိနိုငျပါတယျ။
"ဟိုး နှဈအတောျကွာက ပစ်စညျးတခြို့ကိုတောငျ ကမျးခွမှော ကမြ ရှာတှေ့ဖူးပါတယျ။ သိပျမကွာခငျ လအနညျးငယျကပဲ Fairy တံဆိပျ အရညျဘူးလေးတခု ကမြ တှေ့ခဲ့တယျ။ အဲ့ဒါလေးဆိုရငျ ၁၉၇၀ ပွည့ျလှနျနှဈတှလေောကျကလို့ ဘူးလေး ထငျပါတယျ။ Rowntree's Smarties ခြောကလကျဘူးဖုံးလေးလညျး ရှာတှေ့ဖူးတယျ။ အဲ့ဒါကလညျး ၁၉၆၀-၇၀ ကာလတှကေ ပစ်စညျးတှပေါ။ ခုထိ အကောငျးအတိုငျး ရှိနကွေတုနျးပဲ။ ဒီမှာကွည့ျလေ။”
ပလတျစတဈအမှိုကျတှဟော နှဈပေါငျးရာနဲ့ခြီတဲ့အထိ ပကြျပွယျမသှားနိုငျပါဘူး။ ဒီလို အလှယျတကူ မပကြျစီးတဲ့ ပလတျစတဈအမှိုကျတှေ ပငျလယျထဲ စှန့ျပဈကွတဲ့အခါ ရသေတ်တဝါတှေ အမြားအပွား ထိခိုကျပကြျစီးကွရပါတယျ။ ဒီအထဲမှာ ရှားပါး ပငျလယျလိပျကွီးတှလေညျး ပါ ပါတယျ။ ပလတျစတဈတှကေို မထိနျးခြုပျနိုငျတာက တခြို့ ရသေတ်တဝါတှကေို မြိုးတုံးတဲ့အထိ အန်တရာယျ ဖွဈနိုငျတယျဆိုတာကို သဘာ၀ ပတျဝနျးကငြျအရေး ဆောငျရှကျနသေူတှကေတော့ သတိပေးနကွေပါတယျ။
Brighton မွို့မှာရှိတဲ့ ကမ်ဘာ့ရှေးအကဆြုံး အဏ်ဏဝါပွတိုကျ SEA LIFE Brighton မှာ စီမံကှပျကဲရေးမှူး လုပျနတေဲ့ Joe Williams ကတော့ ပလတျစတဈစှန့ျပဈ ပစ်စညျးတှကွေောင့ျ ပငျလယျလိပျတှေ ရှငျသနျရေး အန်တရာယျ ဖွဈလာစတေယျလို့ ပွောပါတယျ။
"ပလတျစတဈတှကွေောင့ျ လိပျတှေ အန်တရာယျဖွဈစပေါတယျ။ လိပျတှဟော သဘာဝအတိုငျး နထေိုငျသှားလာခြိနျမှာ ဂယြျလီငါးလေးတှကေို စားကွပါတယျ။ စှန့ျပဈ ပလတျစတဈအိတျတှကေ ဂယြျလီငါးနဲ့ အတောျလေး တူကွပါတယျ။ ဆိုတော့ လိပျတှအေတှကျက ပလတျစတဈ တှေ့ရငျ အိုး..ဒါ ငါတို့အစာပဲ စားမယျ ဆိုတာမြိုးနဲ့ စားကွတာပါပဲ။ ပလတျစတဈတှေ သူတို့အူထဲ ရောကျတဲ့အခါမှာတော့ အန်တရာယျဖွဈပွီး သကွေရပါတယျ။”
သမုဒ်ဒရာထဲ ရောကျလာတဲ့ ပလတျစတဈ အစိတျအပိုငျး အစအန နေ့စဉျ ၈ သနျး လောကျရှိတယျ ဆိုတာသိရငျ လူတှေ အံ့အားသင့ျနိုငျတယျ လို့လညျး Williams က ပွောပါတယျ။ အခုနောကျပိုငျးကာလတှမှော အခွအေနကေ ပိုပွီးတော့တောငျ ဆိုးလာတယျလို့လညျး သူက ပွောပါတယျ။
"ဒီက ပငျလယျကမျးခွတှေေ သန့ျရှငျးနစေဖေို့ ကနြောျ ကွိုးပမျး လုပျဆောငျနတော ၇ နှဈ ရှိနပေါပွီ။ ဒီကာလတလေ ြှာကျလုံးမှာ ဒီနှဈကတော့ အရငျနှဈတှကေထကျ အမြားကွီး ပိုဆိုးလာပါတယျ။”
ပငျလယျရဟော တခြိနျလုံး စီးနသေလို၊ ရစေီးကွောငျးတှကေလညျး ပွောငျးလဲ နတောကွောင့ျ ပလတျစတဈအမှိုကျတှေ ဟာလညျး ဒီရစေီးနဲ့အတူ ရေ နယျနိမိတျ အကန့ျအသတျမရှိ ရှေ့လြား မြောပါနတောပါ။ ဒါကွောင့ျ တနရောတညျးမှာ သန့ျရှငျးနအေောငျ လုပျနရေုံနဲ့ မလုံလောကျဘဲ နရောတိုငျးမှာ အားလုံးက ဝိုငျးဝနျး ဆောငျရှကျကွဖို့ လိုအပျတယျလို့ Williams က ပွောပါတယျ။
"Brington ကမျးခွမှော ပလတျစတဈအိတျတလုံး ပဈခထြားခဲ့လိုကျတာက ဂရိနိုငျငံမှာရှိတဲ့ ရှားပါး ပငျလယျလိပျတှကေို ထိခိုကျစေ လိမ့ျမယျလို့ တှေးဖို့က ခကျကောငျး ခကျပါလိမ့ျမယျ။ ဒါပမေဲ့ ဒါက တကယျကို ဖွဈနတောပါ။ သမုဒ်ဒရာ ရစေီးကွောငျးတှရေဲ့ အပွောငျးအလဲ၊ ရှေ့လြား မြောပါဖို့လှယျတဲ့ သဘာဝတှအေရ ပလတျစတဈအမှိုကျတှဟော ကမ်ဘာတဝှမျး ဘယျနရောကိုမဆို ရောကျသှား နိုငျပါတယျ။”
ဒါကွောင့ျလညျး သူနာပွုဆရာမလေး Aplin ကတော့ အနုပညာပစ်စညျးတှေ ဖနျတီးဖို့အတှကျ လိုအပျတာပဲဖွဈဖွဈ၊ မလိုအပျတဲ့ အရာပဲဖွဈဖွဈ ကမျးခွကေိုရောကျလာတဲ့ ပလတျစတဈအမှိုကျ မြိုးစုံကို ကောကျယူ ဖယျရှားပေးပါတယျ။
ဒီကနေ့ ကမ်ဘာကွီး ကွုံနရေတဲ့ သဘာဝပတျဝနျးကငြျဆိုငျရာ ပွူနာတှထေဲမှာ အကွီးမားဆုံး ပွူနာကွီး ၂ ခုက ဥတုရာသီ ဖောကျပွနျမှုနဲ့ ပလတျစတဈညဈညမျးမှု ပွူနာ ဖွဈတယျဆိုပွီး ကြှမျးကငြျ ပညာရှငျတှကေ ပွောဆိုထားပါတယျ။ ကမ်ဘာကွီးပူနှေးမှု ဖွဈစတေဲ့ ဖနျလုံအိမျဓာတျငှေ့ ထုတျလှှတျမှုကို ဖွဈစတေဲ့ အကွောငျးရငျးတှထေဲမှာ ပလတျစတဈပစ်စညျးနဲ့ အမှိုကျတှေ ပါ နတောပါ။
ရာသီဥတု ဖောကျပွနျ ပွောငျးလဲမှု ဟန့ျတားရေး အစိုးရတှနေဲ့ ပူးပေါငျးဖှဲ့စညျးထားတဲ့ Intergovernmental Panel on Climate Change အဖှဲ့က သုတသေီတှရေဲ့လေ့လာခကြျအရဆိုရငျ - ပလတျစတဈထုတျကုနျတှနေဲ့ စှန့ျပဈပစ်စညျးတှကွေောင့ျ ၂၀၁၉ ခုနှဈအတှငျး ဖနျလုံအိမျ ဓာတျငှေ့ ထုတျလုပျမှုပမာဏ တနျခြိနျ သနျး ၈၅၀ အထိ ရှိခဲ့ပွီး ဒါကို မထိနျးခြုပျနိုငျရငျ လာမယ့ျ ၂၀၅၀ ခုနှဈကရြငျ ပလတျစတဈကွောင့ျ ဖွဈလာတဲ့ ဖနျလုံအိမျဓာတျငှေ့ ထုတျလှှတျမှုဟာ တနျခြိနျ ၂.၈ ဘီလြံအထိ ဖွဈလာလိမ့ျမယျလို့ သတိပေးထားပါတယျ။ ကမ်ဘာကွီး ပိုမို ပူနှေးလာတာနဲ့အမြှ ရာသီဥတု ဖောကျပွနျမှုတှရေဲ့ဒဏျကို လူသားတှေ တိုးပွီး ခံစားလာကွရပါတယျ။ ဒါကိုဟန့ျတားဖို့ ကမ်ဘာကွီး ပူနှေးမှုကိုဖွဈစတေဲ့ ဖနျလုံအိမျဓာတျငှေ့ ထုတျလှှတျမှုကို လြော့ခဖြို့ဆိုတာမှာ ပလတျစတဈပွူနာကို ခနြျထားလို့ မရနိုငျပါဘူး။
ကမ်ဘာကွီးပူနှေးမှုနဲ့ ကမ်ဘာတဝှမျးကွုံနရေတဲ့ ရာသီဥတု ဖောကျပွနျ ပွောငျးလဲမှုတှကေို စုပေါငျး ကာကှယျဟန့ျတားဖို့ ဆိုတာမှာတော့ - နိုငျငံတှေ အစိုးရတှေ ပူးပေါငျးဆောငျရှကျမှုက အရေးကွီးသလို၊ ထိရောကျတဲ့ ပူးပေါငျးဆောငျရှကျမှုတှေ ရှိလာအောငျ လူတဦး တယောကျခငြျးစီကလညျး တာဝနျသိစိတျနဲ့ ကိုယျတတျနိုငျတဲ့ဘကျက ပူးပေါငျး ပါဝငျ ဆောငျရှကျဖို့ အရေးကွီးပါတယျ။ ဒါကွောင့ျ Bringhton မွို့က သူနာပွုဆရာမ Alpin လို တာဝနျသိနိုငျငံသားတှေ အမြားအပွား လိုအပျတယျဆိုတာ တငျပွရငျး ဒီသီတငျးပတျ အမြိုးသမီးကဏ်ဍကို ဒီမှာပဲ ရပျနားခှင့ျပွုပါ။ ကမြ ခငျဖွူထှေးပါရှင့ျ။