မြန်မာ့ကျောက်စိမ်းနဲ့ ကျောက်မျက်လုပ်ငန်းအကြောင်း အများဆုံးစီစစ်လေ့လာတဲ့ အဖွဲ့ (၃) ဖွဲ့ ရှိပါတယ်။ သဘာဝသယံဇာတ စီမံခန့်ခွဲမှု အကြံပေးအဖွဲ့ (NRGI) Natural Resources Governance Institute ၊ သယံဇာတတူးဖော်မှုလုပ်ငန်း ပွင့်လင်းမြင်သာရေးအဖွဲ့ (EITI) Extractive Industries Transparancy Initiative နဲ့ Global Wintness အဖွဲ့တွေ ဖြစ်ပါတယ်။ ကိုဗစ် (၁၉) ကူးစက်ရောဂါ ဖြစ်ပွားနေပေမယ့် ကချင်ပြည်နယ် ဖားကန့်ဒေသ ကျောက်စိမ်းမှော်တွေမှာ ရေမဆေးကျောက် ရှာဖွေသူ သိန်းနဲ့ချီရှိနေကြောင်း သိရပါတယ်။ မြေစာပုံပိ သေဆုံးမှု၊ ကမ်းပါးပြိုသေဆုံးမှု၊ မြေပိသေဆုံးမှု၊ ကမ်းပါးမှပြုတ်ကျသေဆုံးမှု စတာတွေ မကြာခဏ ဖြစ်ပွားနေပါတယ်။ သက်ဆိုင်ရာတာဝန်ခံတွေ ညံ့ဖျင်းလို ဒီလိုဖြစ်ရတာပါပဲ။
ကျောက်မျက်တူးတဲ့ အကြီးစားလုပ်ငန်းတွေထဲမှာ စစ်တပ်ပိုင်ရော၊ တိုင်းရင်းသားတပ်ဖွဲ့တွေပိုင်ရော ရှိနေတာမို့ သူတို့မှာ တာဝန်ရှိပါတယ်။ ပတ်ဝန်းကျင် ထိခိုက်မှုနည်းပါးအောင် တူးဖော်ရင် မြေပြိုစရာ မလိုဘူးလို့ ဆိုပါတယ်။ ကျောက်စိမ်းလုပ်ငန်းမှာ လက်နက်ကိုင်တွေ အမြတ်ထုတ်နေပုံကို Global Witness အဖွဲ့က နိုင်ငံတော်လျှို့ဝှက်ချက်ကြီးအဖြစ် ၂၀၁၅ မှာ အစီရင်ခံစာ ထုတ်ဝေဖူးပါတယ်။
ကမ္ဘာ့ကျောက်စိမ်း (၉၀) ရာခိုင်နှုန်းဟာ မြန်မာပြည်က ထွက်တာပါ။ မြန်မာပြည်မြောက်ပိုင်း မိုးညှင်း၊ ခမ္မတီး နဲ့ ဖးကန့်ဟာ ကျောက်စိမ်းမြေ ဖြစ်ပါတယ်။ ကျောက်စိမ်းထုတ်ခွင့်ရ ကုမ္ပဏီပေါင်း ရာနဲ့ချီ ရှိနေပါတယ်။ ကုမ္ပဏီတခုချင်း ကျောက်စိမ်းတူးဖော်တာ ရှိသလို၊ နိုင်ငံပိုင် မြန်မာ့ကျောက်မျက်ရတနာ ရောင်းဝယ်ရေးလုပ်ငန်းနဲ့ ပူးပေါင်းပြီး တူးဖော်တဲ့ကုမ္ပဏီလည်း ရှိပါတယ်။ စည်းကမ်းကြီးကြပ်မှုနဲ့ အခွန်ကောက်ခံမှုကို မြန်မာ့ကျောက်မျက်ရတနာ ရောင်းဝယ်ရေးလုပ်ငန်းက လုပ်ပါတယ်။ ၂၀၁၆ မှာ သက်တမ်းမကုန်သေးတဲ့ ကျောက်စိမ်းတူးခွင့်ပါမစ် (၂၁၀၀၀) ရှိပါတယ်။ ၂၀၁၆ နှစ်လယ်မှာ ကျောက်စိမ်းပါမစ်အသစ် ထုတ်မပေးတော့ပေမယ့် အစိုးရဟာ ကျောက်စိမ်းလုပ်ငန်းကို ကြီးကြပ်နိုင်စွမ်း မရှိသေးပါ။ ၂၀၁၅-၁၆ ဘဏ္ဍာရေးနှစ်က ဧက (၃၂၀၀၀) ကျော်မှာ ကျောက်စိမ်းတူးခွင့်ပါမစ် ထုတ်ပေးခဲ့ပါတယ်။ စက်ယန္တယားကြီးတွေနဲ့ တူးဖော်ကြတာရှိသလို တနိုင်တပိုင် ကျောက်ရှာသူတွေလည်း ရှိပါတယ်။
ကုမ္ပဏီတွေက စွန့်ပစ်ထားတဲ့ မြေစာပုံမှာ ကျောက်စိမ်းရှာဖွေသူကို ရေမဆေးကျောက်ရှာသူလို့ ခေါ်ပါတယ်။ ရေမဆေးတွေဟာ မြန်မာပြည် အနံှ့အပြားက လာကြသူတွေဖြစ်ပြီး အလွန်အန္တရာယ်ရှိတဲ့ ပတ်ဝန်းကျင်မှာ အသက်မွေးဝမ်းကျောင်းပြုနေကြပါတယ်။ ကုမ္ပဏီတွေဟာ ဘေးပတ်ဝန်းကျင်ကို ဂရုမစိုက်ဘဲ များများရအောင် တူးဖော်ကြတာကြောင့် မြေပြိုမှု၊ ရေကြီးမှု၊ လူသေမှုတွေ မကြာခဏ ဖြစ်ပွားနေတာ ဖြစ်ပါတယ်။ ဒေသခံတွေအတွက် ကျောက်စိမ်းလုပ်ငန်းကလွဲပြီး အခြားအလုပ်အကိုင် မရှိတော့သလို ဖြစ်လာပါတယ်။ ကလေးလုပ်သား၊ ပြည့်တန်ဆာ၊ မူးယစ်ဆေးနဲ့ AIDS ရောဂါပြန့်ပွားလာပါတယ်။ စစ်တပ်နဲ့ တိုင်းရင်းသားတပ်ဖွဲ့တွေဟာ ကျောက်စိမ်းလုပ်ငန်းက အကျိုးအမြတ် ရရှိနေကြပါတယ်။ သူတို့နဲ့ ချိတ်ဆက်ပြီး ကျောက်စိမ်းမှောင်ခို ထုတ်ယူတာတွေ ရှိပါတယ်။
မြန်မာ့နိုင်ငံသယံဇာတ တူးဖော်မှုလုပ်ငန်း ပွင့်လင်းမြင်သာရေးအဖွဲ့ (MEITI) ရဲ့ ၂၀၁၇-၁၈ အစီရင်ခံစာအရ ကျောက်စိမ်းတန်ချိန် သုံးသောင်းကျော် စုစုပေါင်း ကျပ်သန်းတသန်းကျော်ဖိုး ထုတ်ယူနိုင်ခဲ့ကြောင်း သိရပါတယ်။ စစ်တပ်ပိုင် စီးပွားရေးဦးပိုင် ကုမ္ပဏီလက်အောက်ခံ အင်ပီရီးရယ် Imperial Jade ကုမ္ပဏီကတင် ကျောက်စိမ်းပါပစ် (၃၉၇) ခု ရရှိထားပါတယ်။ ဒါပေမဲ့ အစိုးရကို မတင်ပြတဲ့ ကျောက်စိမ်းအများအပြား ရှိနေပါတယ်။ ဒီကျောက်စိမ်းတွေကို ပြည်တွင်းပြည်ပကို မှောင်ခိုထုတ်ရောင်းကြပါတယ်။ အစိုးရဆီကို တင်ပြတဲ့အခါမှာလည်း တွင်းဝခွန်လျော့သွားအောင် တန်းဖိုးလျှော့ပြကြပါတယ်။ နေပြည်တော်မှာ ကျောက်မျက်ပြပွဲ တနှစ်သုံးကြိမ်လုပ်ပြီး ပုံမှန်ရောင်းချလေ့ ရှိပါတယ်။ မြစ်ကြီးနား၊ မန္တလေး နဲ့ ရန်ကုန်မှာလည်း ရောင်းဝယ်ရေး စင်တာတွေထားပြီး ရောင်းချပါတယ်။
ဒါပေမဲ့ ကျောက်စိမ်းထုတ်လုပ်တဲ့ ပမာနရဲ့ အစွန်းထွက်လောက်သာ နေပြည်တော်မှာ ရောင်းဝယ်နေတာလို့ NRGI အဖွဲ့က ဆိုပါတယ်။ ဥပမာ ၂၀၁၅ မှာ ကျောက်စိမ်းကီလို (၁၇) သန်းလောက် ထွက်ပေမယ့် နေပြည်တော်မှာ ကီလို (၅) သန်းလောက်ပဲ တွေ့ရတယ်လို့ ဆိုပါတယ်။ တရုတ်က အများဆုံး ဝယ်ယူနေတာမို့ ကျောက်စိမ်းတန်းဖိုး ခန့်မှန်းချက်အမျိုးမျိုး ဖြစ်နေပါတယ်။ EITI အဖွဲ့က ကျောက်မျက်ပြပွဲမှာ ရောင်းရတာကိုကြည့်ပြီး ကျောက်စိမ်းတန်းဖိုးဟာ တိုင်းပြည်အသားတင် ထုတ်လုပ်မှုရဲ့ (၂) ရာခိုင်နှုန်း ရှိတယ်လို့ ဆိုပါတယ်။ Global Witness ကတော့ (၅၀) ရာခိုင်နှုန်းအထိ ရှိနိုင်တယ်လို့ ခန့်မှန်းပါတယ်။
၂၀၁၄ ခုနှစ်က ကျောက်စိမ်းဝင်ငွေဟာ ဒေါ်လာသန်း (၅၀၀၀) က သန်း (၃၁၀၀၀) အထိ ရှိနိုင်တယ်လို့ Global Witness က ခန့်မှန်းတာမို့ ကျောက်စိမ်းကဏ္ဍကို ခန့်မှန်းချက်လောက်သာ လုပ်နိုင်တာ သိသာထင်ရှားပါတယ်။ ဒီလိုဖြစ်ရတာကလည်း ကျောက်စိမ်းအများစုဟာ အစိုးရဆီမရောက်ဘဲ ယူနန်ကို ရောက်သွားသလို ဖြစ်ပါတယ်။ ကျောက်စိမ်းကျောက်မျက်လုပ်ငန်းကို ပြုပြင်ဖို့ လိုအပ်တာကို NLD အစိုးရ သဘောပေါက်ပေမယ့် အချိန်ကြာလေလေ အကျင့်ဟောင်းကို ပယ်ဖျက်ဖို့ခက်လေလေ ဖြစ်မှာကိုလည်း စိုးရိမ်နေကြပါတယ်။
==Unicode===
မွနျမာ့ကြောကျစိမျးနဲ့ ကြောကျမကြျလုပျငနျးအကွောငျး အမြားဆုံးစီစဈလေ့လာတဲ့ အဖှဲ့ (၃) ဖှဲ့ ရှိပါတယျ။ သဘာဝသယံဇာတ စီမံခန့ျခှဲမှု အကွံပေးအဖှဲ့ (NRGI)Natural Resources Governance Institute ၊ သယံဇာတတူးဖောျမှုလုပျငနျး ပှင့ျလငျးမွငျသာရေးအဖှဲ့ (EITI)Extractive Industries Transparancy Initiative နဲ့ Global Wintness အဖှဲ့တှေ ဖွဈပါတယျ။ ကိုဗဈ (၁၉) ကူးစကျရောဂါ ဖွဈပှားနပေမေယ့ျ ကခငြျပွညျနယျ ဖားကန့ျဒသေ ကြောကျစိမျးမှောျတှမှော ရမေဆေးကြောကျ ရှာဖှသေူ သိနျးနဲ့ခြီရှိနကွေောငျး သိရပါတယျ။ မွစောပုံပိ သဆေုံးမှု၊ ကမျးပါးပွိုသဆေုံးမှု၊ မွပေိသဆေုံးမှု၊ ကမျးပါးမှပွုတျကသြဆေုံးမှု စတာတှေ မကွာခဏ ဖွဈပှားနပေါတယျ။ သကျဆိုငျရာတာဝနျခံတှေ ညံ့ဖငြျးလို ဒီလိုဖွဈရတာပါပဲ။
ကြောကျမကြျတူးတဲ့ အကွီးစားလုပျငနျးတှထေဲမှာ စဈတပျပိုငျရော၊ တိုငျးရငျးသားတပျဖှဲ့တှပေိုငျရော ရှိနတောမို့ သူတို့မှာ တာဝနျရှိပါတယျ။ ပတျဝနျးကငြျ ထိခိုကျမှုနညျးပါးအောငျ တူးဖောျရငျ မွပွေိုစရာ မလိုဘူးလို့ ဆိုပါတယျ။ ကြောကျစိမျးလုပျငနျးမှာ လကျနကျကိုငျတှေ အမွတျထုတျနပေုံကို Global Witness အဖှဲ့က နိုငျငံတောျလြှို့ဝှကျခကြျကွီးအဖွဈ ၂၀၁၅ မှာ အစီရငျခံစာ ထုတျဝဖေူးပါတယျ။
ကမ်ဘာ့ကြောကျစိမျး (၉၀) ရာခိုငျနှုနျးဟာ မွနျမာပွညျက ထှကျတာပါ။ မွနျမာပွညျမွောကျပိုငျး မိုးညှငျး၊ ခမ်မတီး နဲ့ ဖးကန့ျဟာ ကြောကျစိမျးမွေ ဖွဈပါတယျ။ ကြောကျစိမျးထုတျခှင့ျရ ကုမ်ပဏီပေါငျး ရာနဲ့ခြီ ရှိနပေါတယျ။ ကုမ်ပဏီတခုခငြျး ကြောကျစိမျးတူးဖောျတာ ရှိသလို၊ နိုငျငံပိုငျ မွနျမာ့ကြောကျမကြျရတနာ ရောငျးဝယျရေးလုပျငနျးနဲ့ ပူးပေါငျးပွီး တူးဖောျတဲ့ကုမ်ပဏီလညျး ရှိပါတယျ။ စညျးကမျးကွီးကွပျမှုနဲ့ အခှနျကောကျခံမှုကို မွနျမာ့ကြောကျမကြျရတနာ ရောငျးဝယျရေးလုပျငနျးက လုပျပါတယျ။ ၂၀၁၆ မှာ သကျတမျးမကုနျသေးတဲ့ ကြောကျစိမျးတူးခှင့ျပါမဈ (၂၁၀၀၀) ရှိပါတယျ။ ၂၀၁၆ နှဈလယျမှာ ကြောကျစိမျးပါမဈအသဈ ထုတျမပေးတော့ပမေယ့ျ အစိုးရဟာ ကြောကျစိမျးလုပျငနျးကို ကွီးကွပျနိုငျစှမျး မရှိသေးပါ။ ၂၀၁၅-၁၆ ဘဏ်ဍာရေးနှဈက ဧက (၃၂၀၀၀) ကြောျမှာ ကြောကျစိမျးတူးခှင့ျပါမဈ ထုတျပေးခဲ့ပါတယျ။ စကျယန်တယားကွီးတှနေဲ့ တူးဖောျကွတာရှိသလို တနိုငျတပိုငျ ကြောကျရှာသူတှလေညျး ရှိပါတယျ။
ကုမ်ပဏီတှကေ စှန့ျပဈထားတဲ့ မွစောပုံမှာ ကြောကျစိမျးရှာဖှသေူကို ရမေဆေးကြောကျရှာသူလို့ ခေါျပါတယျ။ ရမေဆေးတှဟော မွနျမာပွညျ အနံှ့အပွားက လာကွသူတှဖွေဈပွီး အလှနျအန်တရာယျရှိတဲ့ ပတျဝနျးကငြျမှာ အသကျမှေးဝမျးကြောငျးပွုနကွေပါတယျ။ ကုမ်ပဏီတှဟော ဘေးပတျဝနျးကငြျကို ဂရုမစိုကျဘဲ မြားမြားရအောငျ တူးဖောျကွတာကွောင့ျ မွပွေိုမှု၊ ရကွေီးမှု၊ လူသမှေုတှေ မကွာခဏ ဖွဈပှားနတော ဖွဈပါတယျ။ ဒသေခံတှအေတှကျ ကြောကျစိမျးလုပျငနျးကလှဲပွီး အခွားအလုပျအကိုငျ မရှိတော့သလို ဖွဈလာပါတယျ။ ကလေးလုပျသား၊ ပွည့ျတနျဆာ၊ မူးယဈဆေးနဲ့ AIDS ရောဂါပွန့ျပှားလာပါတယျ။ စဈတပျနဲ့ တိုငျးရငျးသားတပျဖှဲ့တှဟော ကြောကျစိမျးလုပျငနျးက အကြိုးအမွတျ ရရှိနကွေပါတယျ။ သူတို့နဲ့ ခြိတျဆကျပွီး ကြောကျစိမျးမှောငျခို ထုတျယူတာတှေ ရှိပါတယျ။
မွနျမာ့နိုငျငံသယံဇာတ တူးဖောျမှုလုပျငနျး ပှင့ျလငျးမွငျသာရေးအဖှဲ့ (MEITI) ရဲ့ ၂၀၁၇-၁၈ အစီရငျခံစာအရ ကြောကျစိမျးတနျခြိနျ သုံးသောငျးကြောျ စုစုပေါငျး ကပြျသနျးတသနျးကြောျဖိုး ထုတျယူနိုငျခဲ့ကွောငျး သိရပါတယျ။ စဈတပျပိုငျ စီးပှားရေးဦးပိုငျ ကုမ်ပဏီလကျအောကျခံ အငျပီရီးရယျ Imperial Jade ကုမ်ပဏီကတငျ ကြောကျစိမျးပါပဈ (၃၉၇) ခု ရရှိထားပါတယျ။ ဒါပမေဲ့ အစိုးရကို မတငျပွတဲ့ ကြောကျစိမျးအမြားအပွား ရှိနပေါတယျ။ ဒီကြောကျစိမျးတှကေို ပွညျတှငျးပွညျပကို မှောငျခိုထုတျရောငျးကွပါတယျ။ အစိုးရဆီကို တငျပွတဲ့အခါမှာလညျး တှငျးဝခှနျလြော့သှားအောငျ တနျးဖိုးလြှော့ပွကွပါတယျ။ နပွေညျတောျမှာ ကြောကျမကြျပွပှဲ တနှဈသုံးကွိမျလုပျပွီး ပုံမှနျရောငျးခလြေ့ ရှိပါတယျ။ မွဈကွီးနား၊ မန်တလေး နဲ့ ရနျကုနျမှာလညျး ရောငျးဝယျရေး စငျတာတှထေားပွီး ရောငျးခပြါတယျ။
ဒါပမေဲ့ ကြောကျစိမျးထုတျလုပျတဲ့ ပမာနရဲ့ အစှနျးထှကျလောကျသာ နပွေညျတောျမှာ ရောငျးဝယျနတောလို့ NRGI အဖှဲ့က ဆိုပါတယျ။ ဥပမာ ၂၀၁၅ မှာ ကြောကျစိမျးကီလို (၁၇) သနျးလောကျ ထှကျပမေယ့ျ နပွေညျတောျမှာ ကီလို (၅) သနျးလောကျပဲ တှေ့ရတယျလို့ ဆိုပါတယျ။ တရုတျက အမြားဆုံး ဝယျယူနတောမို့ ကြောကျစိမျးတနျးဖိုး ခန့ျမှနျးခကြျအမြိုးမြိုး ဖွဈနပေါတယျ။ EITI အဖှဲ့က ကြောကျမကြျပွပှဲမှာ ရောငျးရတာကိုကွည့ျပွီး ကြောကျစိမျးတနျးဖိုးဟာ တိုငျးပွညျအသားတငျ ထုတျလုပျမှုရဲ့ (၂) ရာခိုငျနှုနျး ရှိတယျလို့ ဆိုပါတယျ။ Global Witness ကတော့ (၅၀) ရာခိုငျနှုနျးအထိ ရှိနိုငျတယျလို့ ခန့ျမှနျးပါတယျ။
၂၀၁၄ ခုနှဈက ကြောကျစိမျးဝငျငှဟော ဒေါျလာသနျး (၅၀၀၀) က သနျး (၃၁၀၀၀) အထိ ရှိနိုငျတယျလို့ Global Witness က ခန့ျမှနျးတာမို့ ကြောကျစိမျးကဏ်ဍကို ခန့ျမှနျးခကြျလောကျသာ လုပျနိုငျတာ သိသာထငျရှားပါတယျ။ ဒီလိုဖွဈရတာကလညျး ကြောကျစိမျးအမြားစုဟာ အစိုးရဆီမရောကျဘဲ ယူနနျကို ရောကျသှားသလို ဖွဈပါတယျ။ ကြောကျစိမျးကြောကျမကြျလုပျငနျးကို ပွုပွငျဖို့ လိုအပျတာကို NLD အစိုးရ သဘောပေါကျပမေယ့ျ အခြိနျကွာလလေေ အကငြ့ျဟောငျးကို ပယျဖကြျဖို့ခကျလလေေ ဖွဈမှာကိုလညျး စိုးရိမျနကွေပါတယျ။
